Սրբուհի Տյուսաբ

Սրբուհի Տյուսաբ
Србуи Тюсаб
Այլ անուններ:	Սրբուհի Վահանյան
Անգլերեն:	Srbuhi Tyusab
Հայերեն:	Սրբուհի Տյուսաբ
Ծննդյան տարեթիվը:	1841
Ծննդավայրը:	Կոստանդնուպոլիս, Թուրքիա
Մահվան տարեթիվը:	03.01.1901
Մահվան վայրը:	Կոստանդնուպոլիս, Թուրքիա
Համառոտ տվյալներ: Արևմտահայ գրող, բանաստեղծ, հրապարակախոս և հասարակական-մանկավարժական գործիչ:

Կենսագրություն

Ծնվել է 1841թ. Թուրքիայի Կոստանդնուպոլիս քաղաքի Միջագյուղ (Օրթագյուղ, Օրթաքյոյ) թաղամասում:

Մահացել է 1901թ. հունվարի 3(16)-ին Թուրքիայի Կոստանդնուպոլիս քաղաքում:

Կրթություն

• Սկզբնական կրթությունը ստացել է Միջագյուղի ֆրանսիական դպրոցում:
• Ֆրանսերեն, բնական գիտություններ և պատմություն է ուսանել եղբոր՝ քիմիկոս ու պետական բարձրաստիճան պաշտոնյա Հովհաննես Վահանի մոտ:

Աշխատանքային գործունեություն

• 1880թ. մայիսից նա Դպրոցասեր հայուհյաց ընկերության գործուն անդամներից էր՝ Ընդհանուր ժողովի ատենապետը:

Գրական գործունեություն

• Գրական գործունեության սկզբում Մ. Պեշիկթաշլյանի ազդեցությամբ գրել է գրաբար ու աշխարհաբար ոտանավորներ, որոնցից «Գարունը» 1864թ. տպագրվել է «Բազմավեպում»:
• «Աշխարհաբառ հայ լեզուն» գրքույկում հանդես է եկել նոր լեզվի պաշտպանությամբ:
• Տյուսաբի գեղարվեստական ստեղծագործության նախերգանքը 1880-1882թթ. Կ. Պոլսի և Զմյուռնիայի մամուլում տպագրված հրապարակախոսական հոդվածներն են («Կանանց դաստիարակությունը», «Քանի մը խոսք կանանց անգործության մասին», «Կանանց աշխատության սկիզբը», «Հայ ընկերությունք»), որոնցում նա բողոքել է կանանց անազատ վիճակի դեմ, առաջ քաշել կրթության և աշխատանքի իրավունքի պահանջները: Այս գաղափարները ցայտուն արտահայտվել են նրա «Մայտա» (1883) վեպում:
• Գրողը կնոջը համարել է «ողորմելի զոհ», ում առաջ փակ են «ամեն ազատ շավիղ», ծաղրել է Ֆրանսիական հեղափոխության հռչակած «ազատություն և հավասարություն» սկզբունքները, որոնք «պարզապես ահագին բառեր են»: Տյուսաբի կարծիքով կինը կարող է ազատություն նվաճել լուսավորվելու, նախապաշարմունքների դեմ պայքարելու և աշխատելու միջոցով: Տյուսաբի հայացքները հուզել են ժամանակի արևմտահայ հասարակական գործիչներին: Մի շարք մտավորականներ (Ռ. Պերպերյան, Գ. Զոհրապ, Հ. Պարոնյան, Գ. Չիլինկիրյան, Մ. Մամուրյան, Ե. Տեմիրճիպաշյան և այլք) հանդես են եկել մամուլում, արտահայտել նպաստավոր կամ մերժողական կարծիքներ: Տյուսաբը շարունակել է իր ծավալած պայքարը, քննադատությանը պատասխանել «Սիրանույշ» (1884) և «Արաքսիա կամ Վարժուհին» (1887) վեպերով: Դրանցից առաջինում նա ցույց է տվել իր հռչակած գաղափարների անհարիրությունը իրականությանը, պաշտպանել ազատ սիրո իրավունքը, մերժել բռնի ամուսնությունը, իսկ երկրորդում փորձել է հիմնավորել այն գաղափարը, որ կնոջ ազատագրության կարևոր նախապայմանը աշխատանքն է, որ կարող է «անկախ վիճակ» ստեղծել նրա համար: Նրա երկերով ոգևորված են եղել նաև Զապել Եսայանն ու Արշակուհի Ճեզվեճյանը, իսկ դրանցում տեղ գտած գաղափարները հետագայում արժանացել են Շիրվանզադեի և այլոց ուշադրությանը:

Քաղվածքներ

• Թույներից լավ դեղեր են պատրաստում, բայց թույների շնորհիվ չէ, որ մենք ապրում ենք:
• Գրիչը ճշմարտության գործիքն ըլլալու է. ինչ փույթ եթե հալածվի և դատապարտվի:
• Անիրավության և նախապաշարման թշնամին եմ. հետևապես սրտմտելով կը տեսնեմ այն շղթաները, որով կանացի սեռը կաշկանդված է, այնպես որ կնոջ ո՛չ խոսքը, ո՛չ գործը և ո՛չ շարժումը բնական է կամ ճշմարիտ, և միթե լուծի ներքև ճշմարտությունը կրնա՛ ապրիլ երբեք:
• Զի ամեն ոք իրականապես կրնա սիրել բայց ինչ որ ճանչցած և գնահատած է:

Այլ

• Հայ առաջին վիպասանուհի:
• Մեկ տարեկան հասակում կորցրել է հորը։
• 1869թ. մեկնել է Փարիզ, կապեր հաստատել ֆրանսիացի հայտնի խմբագիր Ժյուլյետա Ադանի, կոմպոզիտոր Շառլ Գունոյի, Ամպրուազ Թոմայի և այլոց հետ։ 1891թ. վերադարձել է Կոստանդնուպոլիս։
• Բանաստեղծուհու կյանքում բեկումնային է եղել ծանոթությունը բանաստեղծ Մկրտիչ Պեշիկթաշլյանի հետ, ումից Տյուսաբը հայերենի դասեր էր վերցնում։ Հետագայում նրանց միջև մտերմական սերտ կապերը վերաճել են զգացմունքների։
• Մի շարք ուսումնասիրողներ անդրադարձել են բանաստեղծի անպատասխան սիրուն իր աշակերտուհու հանդեպ, որը երևում է նրա որոշ բանաստեղծություններում։ Ա. Շարուրյանի համոզմամբ, որոշ հիմքեր կան կարծելու, որ Սրբուհին նույնպես խոր և քնքուշ զգացմունքներ է ունեցել իր ուսուցչի հանդեպ։ Պեշիկթաշլյանի վաղաժամ մահվան բոթը ծնունդ է տվել «Ի հիշատակ պ. Մ. Պեշիկթաշլյանի» ողբերգին։ 1864թ., երբ բանաստեղծուհու մայրը՝ Նազլը Վահանը, հիմնում է Աղքատախնամ տիկնանց ընկերությունը և դառնում նրա ատենապետուհին, Սրբուհին՝ որպես օգնական ատենադպիր, աջակցում է մորը, մասնակցում տարբեր միջոցառումների կազմակերպմանը։
• 1869 կամ 1870-ական թվականներին Սրբուհին ամուսնացել է իր երաժշտության ուսուցիչ, ֆրանսիացի դաշնակահար, «ամուսիններուն լավագույնը» Պոլ Տյուսաբի հետ, որը ժամանակագրի կողմից հիշվում է որպես բեյ, այնուհետև փաշա տիտղոսով և վարում էր արքունական երաժշտախմբի ղեկավարի պաշտոնը:
• Տյուսաբը հասարակական ասպարեզ է իջնում 1880-ական թվականներին:
• 1887թ. հետո քրոնիկական գլխացավերի պատճառով դադարում է զբաղվել գրական գործունեությամբ: Հանգանակություններ է կատարում Դպրոցասեր տիկնանց ընկերության և Երզնկայի դպրոցի օգտին, օժանդակում է Գալֆայան որբանոցին, այցելում մի շարք դպրոցներ: Նրա շնորհիվ ձեռք է բերվում Հովհ. Այվազովսկու նկարներից մեկը և դրվում Միացյալ ընկերության վիճակահանության: Տյուսաբը հովանավորում է նաև Ասիական ընկերության լսարանները՝ կազմակերպելով գրական-երաժշտական հանդեսներ, ղեկավարում Պետրոս Ադամյանի բեմական գործունեության 25-ամյա հոբելյանի տոնակատարության մասնախումբը:
• 1889թ. նոյեմբերին Տյուսաբը դստեր հետ մեկնում է Փարիզ՝ բուժվելու: Ճանապարհին կանգ է առնում Պլովդիվ քաղաքում, որտեղ նևրոպաթոլոգ Ժան Մարտեն Շարկոն նրա մոտ հայտնաբերում է նյարդային սուր բորբոքումներ և իր նշանակած բուժումով էապես թեթևացնում նրա վիճակը: Տյուսաբը մոտ երկու տարի մնում է Փարիզում: 1891թ.՝ Պոլիս վերադառնալուց մի քանի ամիս անց, թոքախտից մահանում է նրա դուստը՝ 18-ամյա Դորին:
• Տյուսաբը մահացել է 60 տարեկան հասակում՝ քաղցկեղից: Նրա աճյունն ամփոփվում է Շիշլիի Լատինաց գերեզմանատանը՝ դստեր կողքին: Հարազատների կողմից նրա շիրմին կանգնեցվում է համեստ մի հուշարձան ֆրանսերեն տապանագրով. «Հրաշալի կնոջն ու մորը, նրան, որ ուներ սրտի բոլոր առաքինությունները և մտքի բոլոր շնորհները: Հավերժ հարգանք ու ափսոսանք»:

Նկարներ

• 
• 

Հրապարակումներ մամուլում

• Օրենքը լար է փաթաթել կանանց պարանոցին. Սրբուհի Տյուսաբ:
• Նազլը Վահանը` Սրբուհի Տյուսաբի մայրը, ժամանակի ամենազարգացած և հարգված հայ կանացից էր:

Մատենագիտություն

• Սրբուհի Տյուսաբ, Աշխարհաբառ հայ լեզուն, գրքույկ, 1880:
• Սրբուհի Տյուսաբ, Մայտա, վեպ, 1883:
• Սրբուհի Տյուսաբ, Սիրանույշ, վեպ, 1884:
• Սրբուհի Տյուսաբ, Արաքսիա կամ Վարժուհին, վեպ, 1887:
• Սրբուհի Տյուսաբ, Երկեր, Երևան, 1959:
• Սրբուհի Տյուսաբ, Երկեր, Երևան, 1981:

Հոդվածներ

• Սրբուհի Տյուսաբ, Կանանց դաստիարակությունը:
• Սրբուհի Տյուսաբ, Քանի մը խոսք կանանց անգործության մասին:
• Սրբուհի Տյուսաբ, Կանանց աշխատության սկիզբը:
• Սրբուհի Տյուսաբ, Հայ ընկերությունք:

Տե՛ս նաև

• Ով ով է.հայեր (կենսագրական հանրագիտարան: Երկու հատորով), ՀՀ խմբ. հանձնաժողով՝ Հ. Մ. Այվազյան (գլխ. խմբագիր) և ուրիշներ, Երևան, Հայկական հանրագիտարան հրատ., Հ.2, Ճաղարյան-Ֆրիկ, 2007:
• Ալպոյաճյան Ա., Ուսումնասիրութիւն Սրբուհի Տիւսաբի, Վենետիկ, 1901:
• Շարուրյան Ա., Սրբուհի Տյուսաբ. Կյանքը և ստեղծագործությունը, 250 էջ, Երևան, 1963:
• Արդի հայ գրականութիւն, Բեյրութ, էջ 134–138:
• Սրբուհի Տյուսաբ. Պատմա-բանասիրական հանդես:
• Սրբուհի Տյուսաբ. հայ ֆեմինիզմի հիմնադիրն ու հայոց Ժորժ Սանդը:
• Սրբուհի Տյուսաբ. «Պարզապես Հայուհի մ’եմ»:
• Srpuhi Dussap (Vahanian) – Սրբուհի Տյուսաբ (Վահանյան)...:
• ՍՐԲՈԻՀԻ ՏՅՈՒՍԱԲ (Ծննդյան 120 Լ մահվան 60-ամ՚ւակ ...):