Հեթում Ա

Հեթում Ա
Хетум А
Անգլերեն:	Hetum A
Հայերեն:	Հեթում Ա
Ծննդյան տարեթիվը:	1213
Մահվան տարեթիվը:	1270
Համառոտ տվյալներ: Կիլիկիայի հայոց թագավոր:

Կենսագրություն

Ծնվել է 1213թ.:

Աշխատանքային գործունեություն

• 1226-1269թթ.՝ Կիլիկիայի հայոց թագավոր:

Այլ

• Հեթումյանների արքայատան հիմնադիրը:
• 1225թ.՝ Ֆիլիպ թագավորին գահընկեց անելուց հետո, Կոստանդին պայլն իր 13-ամյա որդի Հեթում Ա-ին պսակել է Զաբել թագուհու հետ և հռչակել թագավոր (մինչև Հեթում Ա-ի չափահաս դառնալը երկիրը կառավարել է Կոստանդին թագավորահայրը):
• Հեթում Ա-ի օրոք հաղթահարվել են ներքին երկպառակությունները, ավելի է կենտրոնացվել միապետական իշխանությունը:
• Հզորացնելով ռազմական ուժերը, ամրացնելով պետության սահմանները՝ Հեթումը վարել է խաղաղասեր արտաքին քաղաքականություն, որի պայմաններում վերելք է ապրել տնտեսական և մշակութային կյանքը։
• 1243թ. թագավորը խաղաղության և փոխօգնության պայմանագիր է ստորագրել մոնղոլական Բաչու Նոյին զորավարի հետ, իսկ 1254թ. մոնղոլական մայրաքաղաք Կարակորումում նոր դաշնագիր կնքել Մանգու խանի հետ:
• 1256-1256թթ.՝ մոնղոլների զինակցությամբ զսպել է հարևան մահմեդական պետություններին, ազատագրել մի շարք բերդեր ու քաղաքներ, Կիլիկյան Հայաստանին միացրել Կապադովկիայի հարավային շրջանները, առժամանակ՝ Հյուսիսային Ասորիքի զգալի մասը (Հալեպ կենտրոնով):
• Եգիպտոսի սուլթանությունը 1266թ. 30 հազարանոց բանակով ասպատակել է Կիլիկիա:
• 1268թ. հուլիսին Հեթում Ա-ն որոշ զիջումներով հաշտություն է կնքել սուլթանության հետ, գերությունից ազատված որդուն՝ Լևոնին, հանձնել գահը (1269), մտել վանք, որտեղ և մահացել է:
• Հեթում պատմիչն գրում է. «…և ինքն հրաժարեալ ի շքոյ կենցաղոյ՝ և մուտ ի կրօն, եւ կոչեցաւ Մակար, և յետ սակաւ ժամանակի հանգեաւ խաղաղութեամբ յամի 1270»։
• Նրա անունով և պատկերով հատվել են ոսկե, արծաթե և պղնձե դրամներ:

Հեթում Ա-ի վարած արտաքին քաղաքականությունը

• Հեթում Առաջինի անվան հետ են կապված Կիլիկիայի թագավորության արտաքին քաղաքականության երեք նշանակալից հաջողությունները։ Նրա օրոք է, որ իր վերելքի շրջանն ապրող Ռումի սուլթանությունը չեզոքության քաղաքականություն որդեգրեց Կիլիկյան Հայաստանի նկատմամբ, մոնղոլների հետ կնքվեց ռազմավարական դաշինք և Անտիոքի իշխանապետության նկատմամբ փաստացի հայկական պրոտեկտորատ հաստատվեց։
• Հարկ է նշել նաև, թե ինչպես են ժամանակակիցները արտահայտվել Հեթումի մասին։ Միջնադարյան պատմագիրները նրան տվել են բազմաթիվ պատվանուններ՝ «Աստվածասեր», «Բարեպաշտ», «Մեծն», «Քրիստոսասեր», «Քրիստոսապսակ» և այլն, այս պատվաննուները ընդհանուր բնույթ կրելով, հատկացվում են գրեթե բոլոր հայ գահակալներին։ Սակայն Հեթումին տրվող պատվանունների շարքում ամենատարածվածը բարեպաշտն է, ինչով նա առանձնանում է մնացյալ բալոր հայ թագավորներից, և ինչը ևս մեկ անգամ հաստատում է նրա սրբակենցաղության մասին ձևավորված պատկերացումը։ Այս ամենից, թերևս, կարող է ստեղծվել այն միակողմանի տպավորությունը, որ Հեթումը սոսկ Քրիստոնեկան առաքինություններով օժտված բարոյական կերպար էր, այնինչ անժխտելի է, որ դրանով հանդերձ նա դրսևորել է պետական մեծ գործչին վայել բազմաթիվ ունակություններ, ընդ որում, թե՛ տնտեսական, թե ՛ ռազմական, և թե՛ դիվանագիտական ասպարեզներում։
• Հեթում Առաջինի թագավորման առաջին տարիները համընկան Իկոնիայի սուլթանության առավելագույն հզորության՝ սուլթան Քեյ Կուբադի (1219-1236 թթ.) կառավարման ժամանակաշրջանի հետ։ Սակայն շուտով աշխարհաքաղաքական նոր իրադրության պայմաններ են հասունանում այստեղ։ Մոնղոլական բարբարոսական վաչկատուն ցեղերը կենտրոնական Ասիայի խորքերից խոշոր զանգվածներով ներխուժեցին Միջին Ասիա և Մերձավոր Արևելք։ Մոնղոլները գրավեցին նաև Պարսկաստանի զգալի մասը ու Անդրկովկասը, ապա պարտության մատնելով փոքր Ասիայի սելջուկներին՝ 13-րդ դարի սկզբներին նրանք սկսեցին սպառնալ Կիլիկյան Հայսատնի գոյությանը։
• Այս նույն ժամանակահատվածում հեղաշրջումներ էին նախապատրաստվում նաև իսլամի աշխարհում։ 1250-ական թթ., Ռումի սելջուկյան սուլթանը և եգիպտաասորիքյան Այուբյան սուլթանությունը հաջորդաբար հպատակեցվում և ոչնչացվում են երկու նոր և հզոր ռազմաքաղաքական ուժերի կողմից, որոնք շուտով առաջատար դեր են ստանձնում. հեթանոս մոնղոլները թագավորություն են հիմնում Պարսկաստանում, իսկ թյուրք մամլուքներն իրենց ձեռքն են վերցնում իշխանությունը Եգիպտոսում և Ասորիքում։
• Մոնղոլների առաջին արշավանքը դեպի Անդրկովկաս ազդեցություն չունեցավ Փոքր Ասիայի և Մերձավոր Արևելքի քաղաքական իրադարձությունների վրա, սակայն վիճակը շուտով փոխվեց։ 1243 թվականի Էրզրումի և Երզնկայի միջև գտնվող Քյոսադաղի մոտ մոնղոլների և Իկոնիայի սելջուկների միջև տեղի ունեցած ճակատամարտի նախօրեին Կիլիկիայի Հայկական պետության առաջ ծառացել էր մի դժվարին հարց կամ նրանք պետք է օգնեին սելջուկներին և դրանով իրանց վրա վերցնեին մոնղոլներ հաջորդ հարվածը կամ հրաժարվելով սելջուկներին օգնելուց պիտի շահեին մոնղոլների բարեկամությունը և դրանով զերծ մնային մոնղոլական ահարկու վտանգից։
• Կիլիկիան ընտրեց երկրորդ ուղին, որով անմիջապես թշնամանում է Իկոնիայի սուլթանության հետ, իսկ հետո նաև Եգիպտոսի հետ։ Քյոսադաղի ճակատամարտում պարտություն կրեց Ռումի սուլթանությունը, իսկ Կիլիկյան Հայաստանը շնորհիվ ճկուն դիվանագիտության խուսափեց մոնղոլների ամայացուցիչ ներխուժումից, սակայն սրվեցին թշնամական հարաբերությունները Ռումի սելջուկների հետ։ Այս հանգամանքից ելնելով տեղի է ունենում հայ-մոնղոլական հարաբերությունների նոր մերձեցում։ Այս նպատակով Հեթումի եղբայրը՝ Սմբատը, ուղևորվում է մեծ խան Գույուկի մոտ։ Եթե մոնղոլների համար Սմբատի գալը նշանակում էր Կիլիկյան Հայաստանի կողմից նրանց գերիշխանության ճանաչման հաստատում, ապա Կիլիկիայի համար թագավորի եղբոր դիվանագիտական առաքելությունը նշանակում էր օգնության խոստման ստացում՝ Իկոնիայի սուլթանության դեմ մղվող պայքարում։
• Վերադառնալուց հետո Սմաբատը Գույուկ խանի հրամանը՝ հայերին ընդդեմ սելջուկների օգնելու մասին, հաղորդեց մոնղոլ զորավար Բաչուին։ Բայց օգնությունը սահմանափակվում էր միայն նրանց կողմից սելջուկների վրա դիվանագիտական ճնշումով։ Կիլիկյան Հայաստանի զորքերի ռազմական գործողություններն ընդդեմ Իկոնիայի սուլթանության XIII դարի 50-ական թվականներին հաջող էին ընթանում։ Այս նույն ժամանակահատվածում մոնղոլները լրջորեն պատրաստվում էին նոր արշավաքի դեպի Առաջավոր Ասիա, որպեսզի ամրապնդեն իրենց իշխանությունը մինչ այդ գրաված երկրներում, որպեսզի նվաճեին Միջագետքն ու Սիրիան։ Այդ կապակցությամբ մոնղոլ խաները ձգտում էին ուժեղացնել իրենց ազդեցությունը Կիլիկիայում և Մերձավոր Արևելքի ուրիշ վասալ երկրներում, որպեսզի դրանք նպաստեին իրենց առաջիկա արշավանքի հաջողությանը։ Այդ իսկ պատճառով, այս անգամ, մոնղոլները Ոսկե Հորդա են կանչում անձամբ Հեթում թագավորին, այլ ոչ թե նրա եղբորը։ 1254 թվականի գարնանը Հեթումը ձեռնարկում է դժվարին մի ճանապարհորդություն դեպի հեռավոր Ղարաղորում (Կարակորում)՝ մեծ խան Մանգուի մոտ։
• Հեթումը Հորդայում ապրեց 50 օր։ Նրա այնտեղ գտնվելու մասին քիչ տվյալներ են պահպանվել, սակայն այս դեպքում մեր կարծիքով, նշանակլին այն է, թե ինչ նա բերեց այդ ուղևորությունից։ Ուղևորության գլխավոր արդյունքն այն էր, որ Կիլիկյան Հայաստանը չի ճնշվելու մոնղոլ զորապետերի կողմից։ Բացի այդ Հայ Առաքելական Եկեղեցին ազատվում էր հարկերից։ Այսպիսով՝ Հեթում Առաջինի ցուցաբերած քաղաքական գործչին բնորոշ հատկությունների շնորհիվ Կիլիկյան Հայաստանը առժամանակ ապրեց խաղաղ կյանքով, ինչը նպաստեց առևտրի զարգացմանը, երկրի տնտեսական զարգացմանը, ինչպես նաև վերելք ապրեց մշակույթը, հատկապես մանրանկարչությունը։

Նկարներ

• 

  Հեթում Ա-ի դրամներից՝ պետական զինանշանով

Տե՛ս նաև

• Ով ով է.հայեր(կենսագրական հանրագիտարան:Երկու հատորով),ՀՀ խմբ. հանձնաժողով՝ Հ. Մ. Այվազյան (գլխ. խմբագիր) և ուրիշներ,Երևան,Հայկական հանրագիտարան հրատ.,Հ.1,Աբալյան-Ղուշչյան,2005:
• Մահացել է Կիլիկիայի Հեթում Ա թագավորը:
• Հայկական հանրագիտարան:
• Ազատ օր: