Հաթում

Հաթում
Атум
Այլ անուններ:	Հեթում պատմիչ
Անգլերեն:	Hatum
Հայերեն:	Հաթում
Համառոտ տվյալներ: Պատմագիր, պետական գործիչ:

Աշխատանքային գործունեություն

• 1294-1305թթ.՝ հայոց սպարապետ:

Այլ

• Հեթումյանների իշխանական և թագավորական տոհմից:
• Եղել է Կոռիկոսի բերդատերը՝ Հեթում Ա արքայի և Սմբատ Գունդստաբլ սպարապետի կրտսեր եղբոր՝ Օշինի որդին:
• Մինչ պատմագիտությանն անցնելը եղել է դիվանագետ և զորավար, Հեթում Բ արքայի դեսպաններից մեկը Կարակորումում՝ մոնղոլական արքունիքում:
• Վարել է մի շարք հաղթական ճակատամարտեր հարևան մահմեդական իշխանությունների դեմ:
• 1307թ. Կղեմես 5-րդ պապի հանձնարարությամբ գրել է մոնղոլ-թաթարների պատմությունը:
• Երկը գրվել է միջնադարյան ֆրանսերենով, իտալերենով, անգլերենով և այլն:
• XIII դարի վերջին՝ 1299թ., երբ բուն Հայաստանը հեծում էր մոնղոլական տիրապետության տակ, իսկ Կիլիկիայի թագավորությունը շնչասպառ իր հոգեվարքն էր ապրում, Հեթում սպարապետը հայոց Հեթում Բ թուլամորթ թագավորի հանձնարարությամբ ուղևորվում է Կարակորում և Մանգու խանի հետ վերստին վավերացնում հայ-մոնղոլական պայմանագիրը՝ հետևյալ դրույթով. «Մոնղոլների կողմից նվաճած կամ հետագայում նվաճելիք բոլոր երկրներում քրիստոնեական բոլոր եկեղեցիները և հոգևորականները` ինչպես եկեղեցական, այնպես էլ վանական, ազատ լինեն ամեն տեսակի ստրկությունից, անգամ հարկերից»։
• Հեթում սպարապետը կաթոլիկ եկեղեցու հետ ունիայի կողմնակից էր: Նա 1305 թ. Եգիպտոսի սուլթանության դեմ մղվող պատերազմում ջախջախիչ հաղթանակ տարավ թշնամու գերակշիռ ուժերի դեմ: Սակայն դա Հեթում սպարապետի վերջին հաղթանակն էր մարտի դաշտում: Վերադառնալով Սիս՝ նույն թվականին դավանափոխ եղավ, կաթոլիկություն ընդունեց, ինչի պատճառով հալածվեց հայրենիքում:
• Ի վերջո, նա ստիպված էր հայոց զորքերի սպարապետությունը հանձնել իր Օշին որդուն և կրոնավոր դառնալով՝ անցնել Կիպրոս: Այստեղ նա մտավ Պրեմոնարեական լատին միաբանության շարքերը եղբայր Անտոն անունով և ճգնավորությամբ փորձեց ազատվել աշխարհիկ կյանքի կապանքներից: Կիպրոսում անցկացրած օրերի մասին նա գրում է. «Ես` եղբայր Հեթում, մասնակից եմ եղել այն բոլորին, որի մասին խոսվելու է։ Ես, որ վաղուց մտադիր էի կրոնավոր դառնալ, բայց այն թշվառությունն ու դժբախտությունը, որի մեջ ընկել էր հայոց թագավորությունը, ես չէի կարող անձնական բախտավորությանս համար թողնել իմ բարեկամներին այդպիսի ծանր կացության մեջ և հեռանալ նրանցից։ Ահա թե ինչու, երբ աստծո ողորմությամբ ինձ համար հնարավորություն ստեղծվեց թողնել հայոց թագավորությունն ու քրիստոնյա ժողովրդին, որպեսզի իմ կրած տանջանքներից հետո հանգստություն փնտրեմ, ես անմիջապես կատարեցի իմ վաղեմի ցանկությունը։ Ահա թե ինչու, հրաժեշտ տալով թագավորին՝ իմ տիրոջը և մյուս հարազատներին ու բարեկամներին, այն դաշտում, որտեղ աստված հաղթություն շնորհեց քրիստոնյաներին ընդդեմ նրանց թշնամիներին, ես հեռացա և եկա Կիպրոս, որտեղ Եպիսկոպոսարանի Պրեմոնարեական միաբանության վանքերից մեկում ընդունեցի կրոնական սքեմ, որպեսզի կարողանամ իմ մնացած երիտասարդական շրջանում պայքարել հօգուտ մարդկության»: Բավական խոսուն գրառում…
• Կիպրոսում Հեթում պատմիչը երկար չի մնացել և մեկ տարի անց տեղափոխվելով Ֆրանսիա՝ հաստատվել է Պուատյե քաղաքում՝ այնտեղ անցկացնելով մնացած ողջ կյանքը: Հենց այստեղ 1307 թ. Հռոմի Կղեմես Ե պապի պատվերով գրել է «Պատմություն թաթարաց» աշխատությունը: Այդ մասին արժեքավոր տեղեկություններ է հաղորդում Հեթումի քարտուղար Նիկոլայ Սարկոնը: Հեթումն իր աշխատությունը գրել է ֆրանսերեն, ինչը Նիկոլայ Սարկոնն անմիջապես թարգմանել է լատիներեն:
• Հայտնի է, որ Հեթում պատմիչը նաև հայալեզու աշխատությունների հեղինակ է, սակայն նրա հայալեզու գրական ժառանգությունը մեզ չի հասել:
• Իր աշխատությունը գրելիս Հեթում պատմիչն օգտվել է իր նշանավոր հորեղբոր՝ Սմբատ Գունդստաբլի աշխատություններից: «Պատմություն թաթարաց» երկը հայերեն թարգմանվել է միայն 1842 թ.` Մխիթարյան վանահայր Մ. Ավգերյանի կողմից:Այս աշխատության մեջ Հեթումն անդրադարձել է արևելյան 14 երկրների կյանքին ու պատմությանը. Չինաստան, Թուրքեստան, Ույգորիա-Տարազ, Կոմանիա, Խորեզմ, Պարսկաստան, Հնդկաստան, Վրաստան, Մարաստան, Միջագետք, Խալդիա, Ասորիք, Իկոնիա, Հայաստան: Նրա գործը միջնադարում թարգմանվեց նաև անգլերեն, իսպաներեն, իտալերեն, գերմաներեն, հոլանդերեն:
• Առհասարակ «Պատմություն թաթարաց» աշխատությունը մոնղոլական հսկա կայսրության պատմության ուսումնասիրման համար լավագույն աշխատություններից է համարվում, քանզի գրված է ոչ միայն ժամանակակցի, այլև դեպքերի անմիջական ականատեսի և մասնակցի ձեռքով: Ռուս գիտնական, արևելագետ Ս. Միրնին, գնահատելով Հեթումի աշխատությունը, նշել է, որ Հեթումի աշխարհայացքն ավելի ազատ էր, քան Մարկո Պոլոյինը, ավելի լայն էր: Բացի այդ, Մարկո Պոլոյի աշխատության մեջ չկան երկրների հարաբերությունները, դիվանագիտությունը և այլ կողմեր, այնտեղ սոսկ ուղեգրություններ են:
• Հեթումի աշխատության միջոցով եվրոպացիներն ավելի լայն բացահայտեցին Ռուսաստանի տարածքն ու այնտեղ բնակվող ժողովուրդներին:
• Հեթում պատմիչը հետագայում գրեց նաև «Պատմություն Քրոնիկոնի» աշխատությունը, որի ժամանակագրությունը սկսվում էր 1 թվականից և ավարտվում 1294 թվականով: Նա այս նոր աշխատության մեջ անդրադարձել է եվրոպական երկրներին ու կառավարող դինաստիաներին:
• 1842թ. Մ. Ավգերյանը լատիներենից թարգմանել է գրաբար՝ կցելով նաև Հեթումի անունով հայտնի Ժամանակագրությունը, որն ընդգրկում է արժեքավոր տեղեկություններ Հայաստանի և ասիական ու եվրոպական պետությունների 1096-1307թթ. շրջանի պատմությունից:

Մատենագիտություն

• Հաթում, Պատմություն թաթարաց:
• Հաթում, Ժամանակագրություն:
• Հաթում, Պատմություն Քրոնիկոնի, աշխատություն:

Տե՛ս նաև

• Ով ով է.հայեր(կենսագրական հանրագիտարան:Երկու հատորով),ՀՀ խմբ. հանձնաժողով՝ Հ. Մ. Այվազյան (գլխ. խմբագիր) և ուրիշներ,Երևան,Հայկական հանրագիտարան հրատ.,Հ.1,Աբալյան-Ղուշչյան,2005:
• ՀԵԹՈՒՄ ՊԱՏՄԻՉ:
• ԵՊՀ Հայագիտական հետազոտությունների ինստիտուտ: