Գրիգոր Ա Լուսավորիչ
Hayazg-ից
| Գրիգոր Ա Լուսավորիչ | |
| Григорий А Просветитель | |
| |
| Այլ անուններ: | Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ, Գրիգոր Պարթև |
| Անգլերեն: | Gregory the Illuminator |
| Հայերեն: | Գրիգոր Ա Լուսավորիչ |
| Ծննդյան տարեթիվը: | 239 |
| Մահվան տարեթիվը: | 325 |
| Մահվան վայրը: | Դարանաղ |
| Համառոտ տվյալներ: Հայոց առաջին եպիսկոպոսապետ, համաքրիստոնեական տոնելի սուրբ: | |
Բովանդակություն
Կենսագրություն
Ծնվել է 239թ.:
Մահացել է 325/326թ. Դարանաղի գավառի Սեպուհ լեռան Մանեի այրում:
Կրթություն
- Կեսարիայում ստացել է բարձրորակ կրթություն և քրիստոնեական հիմնավոր դաստիարակություն:
Աշխատանքային գործունեություն
- 276թ., երբ պարսից Վռամ թագավորը գրավել է Հայաստանը, Գրիգորը Տրդատ Գ Մեծի հետ գնացել է Հռոմեական կայսրություն: 287թ. վերադառնալով գահին՝ Հայոց թագավորը, ի նշան հաղթության, գոհության տոնախմբություն է կազմակերպել Անահիտ մեհյանում և Գրիգորին հրամայել է մասնակցել պաշտամունքին և երկրպագություն մատուցել: Վերջինս մերժել է, և Տրդատ Գ-ն նրան ենթարկել է խոշտանգումների (12 չարչարանքներ): Այդ վայրում հետագայում կառուցվել է ցարդ կանգուն չարչարանաց Ս. Լուսավորիչ վանքը: Ավելի քան մեկամսյա բռնություններից հետո թագավորին հայտնել են, որ Գրիգորը թագավորահորն սպանողի որդին է: Տրդատ Գ-ի հրամանով 287թ. նրան նետել են Արտաշատի արքունի բանտի մահաապարտների գուբը (հետագայում այդտեղ կառուցվել է Խոր Վիրապի վանքը), որտեղ մնացել է շուրջ 14 տարի:
- Քրիստոնյաներին դաժանորեն հալածող Տրդատ Գ-ն 301թ. ապաշխարել ու դարձի է եկել: Նույն թվականին քրիստոնեությունը Հայաստանում հռչակվել է պետական կրոն: Ապա հրավիրել է ավագանու ժողով և Գրիգոր Լուսավորչին կարգել Հայոց եպիսկոպոսապետի (հայրապետի) պաշտոնում: Քրիստոնեությունը պետական կրոն դարձնելով՝ թագավորն ու Գրիգոր Լուսավորիչը ձգտել են լուծել պետական ամբողջականության, ազգային ինքնության պահպանման ու ամրապնդման, ազգի բոլոր հատվածների համախմբման, միասնության և այլ խնդիրներ:
- 302թ. սկզբին Գրիգոր Լուսավորիչը 16 նախարարների ուղեկցությամբ և թագավորական հրովարտակով մեկնել է Կեսարիա, որտեղ կատարվել նոր, զուտ ծիսական բնույթ կրող եպիսկոպոսական ձեռնադրությունը:
- Կեսարիայից գնացել է Սեբաստիա, այնուհետև Կարինի ու Հարքի ճանապարհով անցել Տարոն, հիմնել քրիստոնեական կենտրոններ: Ապա Աշտիշատում մեծ եկեղեցի է կառուցել, Ս. Երրորդություն անունով սեղան կանգնեցրել, մկրտել իրեն ուղեկցող իշխաններին, զորքին և բազմաթիվ նորադարձների:
- 303թ. հունվարի 6-ին՝ Սուրբ Ծննդյան և Աստվածահայտնության օրը, Արածանու ակունքների մոտ, Նպատ լեռան ստորոտին, Գրիգոր Լուսավորիչը մկրտել է Տրդատ Գ Մեծին ու արքունիքին, հայ ավագանու ներկայացուցիչներին ու ժողովրդին: 303թ. սկզբին արքան ու եպիսկոպոսները վերադարձել են Վաղարշապատ, և Գրիգոր Լուսավորիչը, համաձայն իր տեսիլքի, արքունականգաքին մերձ՝ Միածնի իջման վայրում, կառուցել է Էջմիածնի Կաթողիկե եկեղեցին (Էջմիածնի Մայր տաճար) և այն օծել 303թ. օգոստոսի 15-ին՝ Աստվածածնի վերափոխման տոնի օրը:
- Գրիգոր Լուսավորիչը ձեռնամուխ է եղել եկեղեցական նվիրապետության ստեղծմանը: Հայաստանի տարբեր գավառներում կառուցել է եկեղեցիներ, քարոզել Ավետարանը, հիմնել հունական և ասորական դպրոցներ:
- Գրիգոր Լուսավորիչը քրիստոնեություն է տարածել նաև Վիրքում, Աղվանքում, Հյուսիսային Կովկասում, Խաղտիքում, Մազքթած երկրում, Միջագետքում, Ատրպատականում: Մանկահասակ թոռանը՝ Գրիգորիսին, ձեռնադրել է Վրաց և Աղվանից քահանայապետ: Հետևելով քրմությանը՝ Գրիգոր Լուսավորիչը տոհմական ժառանգության իրավունքը պահպանել է նաև Հայ եկեղեցու վարչության մեջ: Արիստակես Ա Պարթև որդուն ձեռնադրելով եպիսկոպոս՝ դարձրել է իր տեղապահն ու եպիսկոպոսակիցը:
Ձեռքբերումներ
- Հայ եկեղեղեցին Գրիգոր Լուսավորչին դասել է ավագ սրբերի շարքը:
Այլ
- Աշխարհիկ անունը Սուրեն էր:
- Հայրը՝ Անակ Պարթևը, Խոսրով Ա-ի սպանողներից էր, ինչի համար Անակի ողջ ընտանիքը սրատվել էր:Ստնտու Սոփիան մեկամյա Սուրենին փախցրել էր Կեսարիա, որտեղ նա մկրտվել է քրիստոնյա՝ Գրիգոր (հունարեն՝ արթուն, հսկող) անունով:
- Կյանքի վերջին տարիներին հայրապետական գործը հանձնելով Արիստակեսին՝ Գրիգոր Լուսավորիչն անցել է ճգնակեցության՝ Դարանաղի գավառի Սեպուհ լեռան Մանեի այրում, որտեղ և վախճանվել է: Վրթանես Ա Պարթևի կաթողիկոսության ժամանակ նշխարները վերաթաղել են նույն գավառի Թորդան գյուղում՝ Լուսավորչի տոհմական կալվածքում:
- Գրիգոր Լուսավորչի անունով պահպանվել են 23 կրոնաբարոյախոսական ճառ պարունակող «Յաճախապատումը», մի քանի երկասիրություններ և կանոններ: Նրան են պատկանում նաև Միկիայի Ա տիեզերական ժողովին (325) մասնակցած Արիստակես Պարթևի բերած Նիկիական կանոններում կատարված հավելումները: Գրիգոր Լուսավորչին են վերագրում Խորհրդատետր-Պատարագամատույցը, մի շարք ծիսամատյանների նախնական խմբագրումը:
- Հայաստանում Գրիգոր Լուսավորչի նշխարից մնացած միակ սրբությունը Լուսավորչի Աջն է, որը նաև հայրապետական իշխանության գլխավոր պաշտոնական նշանակն է, և պարտադիր է նրա առկայությունը կաթողիկոսարանում:
- Գրիգոր Լոսավորչի մասունքների մեջ մասը Թորդանից տեղափոխվել և զետեղվել է Զվարթնոցում: Այնուհետև դրանք տարվել են Կոստանդնուպոլիս, որոնց հիմնական մասը VIII դարի վերջին հայ կույսերը փոխադրել են Իտալիայի Նեապոլ քաղաք, որտեղ, ի պատիվ Լուսավորչի, կառուցվել է Ս. Գրիգոր Հայի եկեղեցին: Այնտեղ պահվել են Գրիգոր Լուսավորչի գլուխը՝ ամփոփված պղնձե և համակ ոսկեզօծ կիսարձանի մեջ, շղթայի մասեր և այլ նշխարներ: Նեապոլում Գրիգոր Լուսավորիչը ճանաչվել է քաղաքի երկրորդ երկնային պաշտպանը և ունի հատուկ տոն (սեպտեմբերի 30-ին): Հովհաննես Պողոս II պապը Վատիկանում 2000թ. նոյեմբերի 11-ին Գարեգին Բ Ներսիսյանին է հանձնել Գրիգոր Լուսավորչի մասունքների մի մասը, որոնք պահվում են Երևանի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ մայր եկեղեցու գավթում:
- Գրիգոր Լուսավորչի պաշտամունքը V դարից սկսած մեծ տարածում է գտել նաև Բյուզանդիայում: Մասնավորապես Հունաստանի բազմաթիվ եկեղեցիներում և վանքերում կան Գրիգոր Լուսավորչին նվիրված սրբապատկերներ, որմնանկարներ, խճանկարներ, ինչպես նաև նշխարներ և մասունքներ:
- Գրիգոր Լուսավորչին նվիրված եկեղեցի է կառուցվել Մոսկվայի Վասիլի Երանելու տաճարի համալիրում:
- Գրիգոր Լուսավորչի սրբապատկերներ կան Մոսկվայի Կրեմլի Ավետման և Սպասկու տաճարներում, Պսկովի, Ռոստովի, Կոլոմնայի և այլ քաղաքների եկեղեցիներում, որմնանկարներ՝ Նովգորոդի Ներեդիցա տաճարի պատերին:
- Գրիգոր Լուսավորչին անվանում են «Հայոց Մկրտիչ», «Երկրորդ Լուսավորիչ Հայոց» (Թադեոս և Բարդուղիմեոս առաքյալներից հետո), իսկ քրիստոնեությունը հայոց մեջ կոչվում է նաև «Լուսավորչի լույս հավատք»: Գրիգոր Լուսավորչին հայտնի ներբող է ձոնել Ընդհանրական եկեղեցու մեծ հայրերից Հովհան Ոսկեբերանը: Մեծ տարածում է գտել Գրիգոր Լուսավորչի պատկերագրությունը:
- Գրիգոր Լուսավորիչը, որպես համաքրիստոնեական սուրբ, հիշատակի օր ունի նաև ուղղափառ և կաթոլիկ եկեղեցիներում (քույր եկեղեցիները նրա հիշատակը տոնում են սեպտեմբերի 30-ին): Հայ եկեղեցում ս. Գրիգոր Լուսավորչի հիշատակին նվիրված տոներն են վիրապ մտնելը և չարչարանքները (Մեծ պահքի վեցերորդ կիրակիի նախորդ շաբաթ օրը), վիրապից ելնելը (Հոգեգալստյան երկրորդ կիրակիի նախորդ շաբաթ օրը), նշխարների գյուտը (Հոգեգալստյան չորրորդ կիրակիի նախորդ շաբաթ օրը), իսկ Ս. Ծննդյան չորրորդ կիրակիի կամ Վարդավառի երրորդ կիրակիի նախորդ շաբաթ օրը տոնվում է ս. Գրիգոր Լուսվորչի որդիների և թոռների հիշատակը:
- Կաթողիկոսական գահին Գրիգոր Լուսավորչին հաջորդել է Արիստակես Ա Պարթևը:
Նկարներ
Գրիգոր Լուսավորչի աջը
Հունական սրբանկար Սեպուհ լեռան Մանե այրում
Ս. Գրիգոր Լուսավորչի հուշարձանը Վատիկանի Ս. Պետրոս եկեղեցու որմնախորշում, քանդակագործ՝ Խաչիկ Ղազանչյան, 2005
Ս. Գրիգոր Լուսավորչի մասունքները Նեապոլի Ս. Գրիգոր Հայի եկեղեցում
Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը մկրտում է Տրդատ Գ արքային և արքայակն ընտանիքը (XVIII դար, Ռումինիա)
Ս. Գրիգոր Լուսավորչի պատկերը 1651թ. Հայսմավուրքում, գրիչ՝ Խաչատուր, Մատենադարան, ձեռագիր 1502, էջ 4
Ս. Գրիգոր Լուսավորչի մայ տաճարը Երևանում, ճարտարապետ՝ Ստեփան Քյուրքչյան, 2001
Ս. Գրիգոր Լուսավորչի մասունքը Երևանի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ մայր տաճարում
Տեսանյութեր
Տե՛ս նաև
- Ով ով է.հայեր (կենսագրական հանրագիտարան:Երկու հատորով),ՀՀ խմբ. հանձնաժողով՝ Հ. Մ. Այվազյան (գլխ. խմբագիր) և ուրիշներ,Երևան,Հայկական հանրագիտարան հրատ., Հ.1, Աբալյան-Ղուշչյան, 2005:
- Ագաթանգեղոս, Հայոց պատմություն, Ե., 1983:
- Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, Ե., 1997:
- Տեր-Ներսեսյան Ս., Հայ արվեստը միջնադարում, Ե., 1975:
- Մուտսոպոլուս Ն., Դիմոտրոկալլիս Կ., Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի պաշտամունքը Հունաստանի մեջ, «Էջմիածին», 1995, համար 5:
- Աշճյան Մ., Լուսավորչի լույս նշխարները, Ս. Էջմիածին, 2000:
- Սեպուհ լեռան Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչվանք:
- Գրիգոր Լուսավորիչ, Հայկական Հանրագիտարան:
- Երևանի Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ մայր եկեղեցի:
- Գրիգոր Լուսավորչի մասին:
- Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի ելքը Խոր Վիրապից:
- Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի վարքի պատմությունը:
- Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ, ՀՀ Պաշտպանության նախարարություն:
