Հակոբ Դ Ջուղայեցի

Հակոբ Դ Ջուղայեցի
Акоп Д Джугаеци
Անգլերեն:	Hakob D Jugaeci
Հայերեն:	Հակոբ Դ Ջուղայեցի
Ծննդյան տարեթիվը:	1598
Ծննդավայրը:	Նոր Ջուղա, Իրան
Մահվան տարեթիվը:	01.08.1680
Մահվան վայրը:	Կոստանդնուպոլիս, Թուրքիա
Համառոտ տվյալներ: Ամենայն հայոց կաթողիոկոս:

Կենսագրություն

Ծնվել է 1598թ. Թուրքիայի մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսում:

Մահացել է 1680թ. օգոստոսի 1-ին Թուրքիայի մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսում:

Կրթություն

• Նոր Ջուղա գյուղաքաղաքում ստացել է իր սկզբնական կրթությունը` աշակերտելով Նոր Ջուղայի դպրոցի և հայկական տպարանի հիմնադիր, Նոր Ջուղայի հոգևոր թեմի առաջնորդ Խաչատուր Կեսարացուն:
• Բարձրագույն հոգևոր ուսումը ստացել է Էջմիածնում:

Աշխատանքային գործունեություն

• 1655թ.-ից՝ Ամենյան հայոց կաթողիկոս:

Այլ

• Ամփոփված է Ղալաթիայի Ս. Լուսավորիչ եկեղեցու բակում:
• Հաջորդել է Փիլիպոս Ա Աղբակեցուն:
• 1605թ., Իրանի շահ Աբբասի բռնագաղթի ժամանակ, նրա ընտանիքը տեղափոխվել է, հաստատվել Սպահանում:
• Կաթողիկոսական գործունեությունն սկսել է Իրան բռնագաղթած հայերին Նոր Ջուղայում համախմբելու ջանքերով:
• Ավարտել է Ս. Էջմիածնի Մայր աթոռի վերակառուցումը ու քանդակազարդումը, կատարել շինարարական այլ աշխատանքներ (ջրանցքներ, ջրամբարներ):
• Էջմիածնի կաթողիկոսության սեփականությունն է դարձրել մի քանի գյուղեր, կարգավորել Հայ եկեղեցու մի շարք թեմերի, Աղթամարի կաթողիկոսության, Կոստանդնուպոլսի ու Երուսաղեմի հայոց պատրիարքությունների պառակտված հարաբերությունները:
• Հայ տպագրությունը խթանելու նպատակով Եվրոպա է ուղարկել Մատթևոս Վանանդեցուն, Մատթևոս Ծարեցուն, Ոսկան Երևանցուն:
• Հայաստանն ազատագրելու ակնկաությամբ կապ է հաստատել Հռոմի Ալեքսանդր 7-րդ պապի հետ:
• 1677թ. Էջմիածնում հրավիրել է աշխարհիկ ու հոգևոր գործիչների խորհրդակցություն, ընտրել պատվիրակություն և ազատագրական առաքելությամբ ուղևորվել Եվրոպա: Ճանապարհին՝ Թիֆլիսում, բանակցել է Քրթլիի Գեորգի 11-րդ թագավորի և վրաց կաթողիկոսի հետ, մշակել հայ-վրացական համատեղ պայքարի ծրագիր:
• 1679թ. վերջին ժամանել է Կոստանդնուպոլիս, իր ծրագրի վերաբերյալ բանակցել տեղի հայ ազդեցիկ հոգևորականների, եվրոպացի պետական գործիչների հետ, նամակներ հղել Լեհաստանի թագավոր Յան Սոբեսկուն, Ռուսաստանի ցար Ալեքսեյ Միխայլովիչին՝ ակնարկելով օգնություն և հովանավորություն:
• Նրա մահից հետո պատվիրակությունը, բացառությամբ Իսրայել Օրու, հետ է վերադարձել:
• Կաթողիկոսի գերեզմանը դարձել է ուխտատեղի:
• Կաթողիկոսական գահին նրան հաջորդել է Եղիազար Ա Այնթապցին:
• 1604թ. շահ Աբաս Մեծի բռնագաղթի հետևանքով Հակոբ Դ Ջուղայեցու ընտանիքը նույնպես տեղափոխվել է Իրանի մայրաքաղաք Սպահանի մոտ հաստատված Նոր Ջուղա գյուղաքաղաք:
• Փիլիպոս Ա Աղբակեցու կաթողիկոսության վերջին տարիներին Հակոբ Դ Ջուղայեցին եղել է տեղապահ և հենց այս ժամանակ էլ ծավալել շինարարական բեղուն գործունեություն:
• Այդ տեսակետից հիշատակելի են Ս. Գայանեի և Ս. Հռիփսիմեի վկայարանների նորոգումը, և հատկապես Դարաշամբի Ս. Ստեփանոս Նախավկայի վանական համալիրի հիմնովին վերաշինությունը, որը դարի մեծագույն պատմագիր Առաքել Դավրիժեցին նկարագրում է անթաքույց հիացմունքով:
• 1655թ. ապրիլի 8–ին օծվելով Ամենայն Հայոց կաթողիկոս` Հակոբ Դ Ջուղայեցին կարճ ժամանակ անց այցելել է Սպահան` նպատակ ունենալով հանդիպելու այդ ժամանակ Մայր Հայրենիքի հասարակական–քաղաքական, գիտամշակութային ու գաղափարական–եկեղեցական կյանքին տոն ու ընթացք տվող ջուղահայության հետ, ինչպես նաև տեսակցել պարսից շահին` «ի գործոց մարմնականաց յարդարումն»: Արժանանալով պարսից շահի ընդունելությանն ու բարյացակամ վերաբերմունքին` Հակոբ Դ Ջուղայեցին կարողացել է կարգավորել Մայր Աթոռի առջև ծառացած խնդիրները և իրավունք ստացել ծավալելու տնտեսական–բարենորոգչական, շինարարական ու լուսավորական գործունեություն: Այդ տեսակետից նրա առաջին ձեռնարկումը եղավ Մայր Տաճարի զանգակատան ընդհատված շինարարության վերսկսումն ու ավարտումը: 1658–ի սեպտեմբերին, Խաչվերացի օրը տեղի ունեցավ զանգակատան օծումը: Հակոբ Դ Ջուղայեցին, ձեռնամուխ լինելով Մայր Աթոռի տնտեսության բարեկարգմանը, ձեռք է բերում վանքապատկան նոր գյուղեր ու կալվածքներ, կառուցում ջրանցքներ, ջրամբարներ, ջրաղացներ և համանման այլ շինություններ:
• Շարունակելով Փիլիպոս Ա Աղբակեցու կրթական ու լուսավորական գործունեությունը` Հակոբ Դ Ջուղայեցին զարկ է տալիս Մայր Աթոռի մշակութային ու մատենագրական կյանքին. ի մասնավորի Առաքել Դավրիժեցուն հանձնարարել է ավարտել Փիլիպոս Ա Աղբակեցու մահից հետո ընդհատած «Գիրք պատմութեանց» կոթողային երկը, իսկ տպագրական գործունեության նպատակով Եվրոպա է գործուղել նախ` Մատթեոս Ծարեցուն, ապա` Կարապետ Ադրիանեցուն, վերջապես, 1662թ.` Ոսկան Երևանցուն, որը կարողացավ տիտանական ջանքերի գնով կատարել գրահրատարակչական իսկական սխրանք` 1666թ. սկսեց և 1668թ. ավարտին հասցրեց Աստվածաշնչի հայերեն առաջին հրատարակությունը: Ոսկան Երևանցին 1669թ. տպագրեց Առաքել Դավրիժեցու «Գիրք պատմութեանց» երկը, իսկ մինչև կյանքի վերջը լույս աշխարհ հանեց բազմաթիվ այլ արժեքավոր գրքեր: Հակոբ Դ Ջուղայեցու անմիջական հովանավորությամբ Մայր Աթոռում գիտամշակութային կյանքի աննախադեպ զարգացման լավագույն վկայություններից է նաև Ստեփանոս Լեհացու ծավալած թարգմանչական արգասավոր գործունեությունը:
• Հակոբ Դ Ջուղայեցին XVll դ. 60–ական թվականներին մեծ ջանքեր է գործադրել նաև եկեղեցական կյանքի կարգավորման ուղղությամբ. հիշարժան է հատկապես Աղթամարի, Սսի, Կ.Պոլսի և Երուսաղեմի հոգևոր կենտրոնների միջև ծագած տարաձայնությունների ու հակասությունների լուծումը: Հակոբ Դ Ջուղայեցուց մեծ ջանքեր պահանջվեցին ի չիք դարձնելու Օսմանյան Թուրքիայի տիրապետության տակ գտնվող Արևմտյան Հայաստանում հակաթոռ կաթողիկոսություն ստեղծելու Երուսաղեմի Հայոց պատրիարք Եղիազար Այնթափցու գործնական ձեռնարկումները: 1665–1667թթ. Հակոբ Դ Ջուղայեցին այդ նպատակով ստիպված այցելեց Զմյուռնիա, Երուսաղեմ, Կ. Պոլիս, իսկ Ադրիանապոլսում ընդունելության արժանացավ սուլթան Մեհմեդ lV–ի կողմից: Հակոբ Դ Ջուղայեցու կենսագրության փայլուն էջերից են 1668–ին, Երևանի Սաֆի խանի կամքին հակառակ, գաղտնի մեկնումը Սպահան, Սուլեյման շահին այցելությունը և Սաֆի խանի պաշտոնանկությունը: 1670թ. սկզբին վերադառնալով Ս. Էջմիածին` Հակոբ Դ Ջուղայեցին կարգավորեց եկեղեցական գործերը և դրեց խաղաղ ընթացքի մեջ:
• Հակոբ Դ Ջուղայեցին մտածում էր արևմտյան տերությունների օգնությամբ Հայաստանն ազատագրել օտարի տիրապտությունից: Հույս ունենալով, որ այդ հարցում կարող է համագործակցել Հռոմի պապի հետ, նամակներ է հղել Աղեքսանդր Է և Կղեմես Ժ պապերին, ինչպես նաև կապեր հաստատել ֆրանսիական միսիոներների հետ` ակնկալելով նրանց միջնորդությամբ ստանալ Լյուդովիկոս XIV թագավորի հովանավորությունը: Չբավարարվելով նման ձեռնարկումներով` Հակոբ Դ Ջուղայեցին որոշում է անձամբ մեկնել Եվրոպա` հայրենիքի ազատագրության գործը իրական հիմքերի վրա դնելու համար: Քաջ հասկանալով, որ եվրոպական տերությունները ակնկալված օգնության դիմաց կարող են մեծ գին պահանջել, այսինքն` առաջարկել Հայոց եկեղեցին ենթարկել Հռոմի գերիշխանությանը, Հակոբ Դ Ջուղայեցին որոշում է անելիքը հստակեցնելու նպատակով հրավիրել խորհրդաժողովներ և քննարկել իր ծրագրերը: Թեև հայագետներից ոմանք գտնում են, որ 1670թ. Սպահանից Էջմիածին վերադառնալուց հետո «այնտեղ դադարեցավ մինչև 1678 տարին» (Մ. Օրմանյան, Ազգապատում), բայց ձեռագիր սկզբնաղբյուրների ուսումնասիրությունից պարզվում է, որ 1673–1674թթ. նա նորից եղել է Նոր Ջուղայում և տեղի հոգևոր, հավանաբար նաև աշխարհիկ ավագանու հետ քննարկել իր անելիքները: Այդ մասին հետաքրքիր տեղեկություններ է հայտնում հոգևորականների խորհրդաժողովի մասնակից Հովհաննես Մրքուզ Ջուղայեցին:
• Նույն նպատակով 1677թ. (այլոց կարծիքով 1678) Էջմիածնում ևս հրավիրել է հոգևոր և աշխարհիկ ազդեցիկ գործիչների խորհրդաժողով, որին մասնակցում էին նաև Ղարաբաղի մելիքները: Հենց այս խորհրդաժողովում էլ որոշվում է Հակոբ Դ Ջուղայեցու գլխավորությամբ հոգևոր ու աշխարհիկ գործիչներից բաղկացած հատուկ պատվիրակություն ուղարկել Եվրոպա: Կաթողիկոսական տեղապահ նշանակելով դարի ականավոր մտավորական Ստեփանոս Լեհացուն` Հակոբ Դ Ջուղայեցին պատվիրակության գլուխ կանգնած մեկնում է Եվրոպա, սակայն ճանապարհին լինում է Վրաստանում: Թիֆլիսում Քարթլիի թագավոր Գեորգի XI և վրաց պատրիարքի հետ քննարկում է հայ–վրացական համատեղ պայքարին վերաբերող հարցեր: 1679թ. դեկտեմբերին պատվիրակությունը հասնում է Կ. Պոլիս, որտեղ Հակոբ Դ Ջուղայեցին նախ կարգավորում է Եղուսաղեմի և Կ. Պոլսի Հայոց պատրիարքությունների միջև ծագած հակասությունները, ինչպես նաև կանխում հակաթոռ կաթողիկոսություն ստեղծելու ուղղությամբ Եղիազար Այնթափցու վերսկսած գործողությունները:
• Այս ընթացքում Հակոբ Դ Ջուղայեցին զբաղվում է նաև արտաքին քաղաքական կապերի ամրապնդման հարցերով, ուստի հատուկ նամակներ է հղել ինչպես Լեհաստանի թագավոր Յան Սոբեսկուն, այնպես էլ ռուսաց ցար Ալեքսեյ Միխայլովիչին: Իր ապագա ուղևորության հետ կապված հարցերի քննարկումների ընթացքում համոզվելով, որ Եվրոպական տերություններից ակնկալվող օգնության դիմաց կարող է վտանգվել Հայ եկեղեցու ինքնուրույնությունը, ըստ էության հրաժարվում է Եվրոպա մեկնելու մտադրությունից: Մայիս ամսից սկսում է վատանալ Ամենայն Հայոց հայրապետի առողջական վիճակը: Հակոբ Դ Ջուղայեցին վախճանվում է 1680թ. օգոստոսի 1–ին և հաջորդ օրը աճյունը հողին է հանձնվում Կ. Պոլսի Ղալաթիա թաղամասի գերեզմանատանը: Հակոբ Դ Ջուղայեցու շիրիմը դարեր շարունակ եղել է ուխտատեղի` Հոգևոր տեր անունով: Հակոբ Դ Ջուղայեցու մահից հետո պատվիրակության անդամներից Իսրայել Օրին ուղևորվեց Եվրոպա, իսկ մյուսները վերադարձան հայրենիք:
• Հակոբ Դ Ջուղայեցուց հետո Էջմիածնի միաբանների հրավերով Ամենայն Հայոց կաթողիկոս ընտրվեց Երուսաղեմի Հայոց պատրիարք Եղիազար Այնթափցին: Ենթադրելի է, որ Հակոբ Դ Ջուղայեցին նախապես Էջմիածնի միաբաններին այդպես էր նախապատրաստել` Մայր Աթոռի գլխին կախված հակաթոռության շուրջ 20–ամյա վտանգը վերացնելու նպատակով: Հետագա դեպքերը ցույց տվեցին նման որոշման ճշմարտացիությունը:

Տե՛ս նաև

• Ով ով է.հայեր(կենսագրական հանրագիտարան:Երկու հատորով),ՀՀ խմբ. հանձնաժողով՝ Հ. Մ. Այվազյան (գլխ. խմբագիր) և ուրիշներ,Երևան,Հայկական հանրագիտարան հրատ.,Հ.1,Աբալյան-Ղուշչյան,2005:
• ՀԱՅՈՑ ՀԱՅՐԱՊԵՏԸ - Տ. Հակոբ Դ Ջուղայեցի (1655 - 1680):