Թումանյան Հովհաննես Թադևոսի

Թումանյան Հովհաննես Թադևոսի
Туманян Ованес Тадевосович
Անգլերեն:	Tumanyan Hovhannes
Հայերեն:	Թումանյան Հովհաննես Թադևոսի
Ծննդյան տարեթիվը:	07.02.1869
Ծննդավայրը:	Դսեղ, Հայաստան
Մահվան տարեթիվը:	23.03.1923
Մահվան վայրը:	Մոսկվա, Ռուսաստան
Համառոտ տվյալներ: Բանաստեղծ, արձակագիր, գրական, ազգային և հասարակական գործիչ:

Կենսագրություն

Ծնվել է 1869թ. փետրվարի 7(19)-ին Հայաստանի Դսեղ (այժմ՝ ՀՀ Լոռու մարզում) գյուղում:

Մահացել է 1923թ. մարտի 23-ին Ռուսաստանի Մոսկվա քաղաքում:

Կրթություն

• 1877-1879թթ.՝ Դսեղի ծխական դպրոց:
• 1879-1883թթ.՝ Ջալալօղլու (այժմ Ստեփանավան) նորաբաց երկսեռ դպրոց:
• 1883-1887թթ. սովորել է Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցում:

Աշխատանքային գործունեություն

• 1887թ. կիսատ թողնելով ուսումը՝ աշխատել է Թիֆլիսի հայ եկեղեցական դատարանում:
• Աշխատել է Հայ Հրատարակչական միության գրասենյակում (մինչև 1893թ.)։
• 1893թ.-ից աշխատակցել է «Աղբյուր», «Մուրճ», «Հասկեր», «Հորիզոն» պարբերականներին:
• Զբաղվել է գրական և հասարակական գործունեությամբ:
• 1899թ. նրա նախաձեռնությամբ Թիֆլիսում ստեղծվել է «Վերնատուն» գրական խմբակը:
• 1912-1921թթ.՝ Հայ գրողների կովկասյան ընկերության նախագահ:
• 1918թ.՝ Հայոց հայրենակցական միությունների միության (ՀՀՄՄ) նախագահ:
• 1921-1922թթ.՝ Հայաստանի օգնության կոմիտեի նախագահ:
• Մասնակցել է «Լուսաբեր» դասագրքի և «Հայ գրողներ» քրեստոմատիայի ստեղծմանը:

Հասարակական գործունեություն

• 1905-1907թթ. մեծ ջանքեր է գործադրել ցարական իշխանությունների հրահրած հայ-թաթարական ընդհարումներին վերջ տալու համար: Այդ պատճառով երկու անգամ ձերբակալվել է (1908-1909, 1911-1912):
• 1918թ.՝ հայ-վրացական պատերազմի ժամանակ, խստագույնս քննադատել է 2 հավատակից ժողովուրդների թշնամությունը հրահրողներին:
• Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին սերտորեն համագործակցել է զորավար Անդրանիկի հետ, երկու անգամ եղել Արևմտյան Հայաստանում, անձամբ (դստեր հետ) մասնակցել Էջմիածնում հավաքված արևմտահայ գաղթականության և հատկապես որբ երեխաների խնամքի կազմակերպմանը:
• 1914թ. Թումանյանը միանում է «Պատերազմից վնասվածներին օգնող կոմիտե»-ին, որ հետագայում օգնում է մազապուրծ եղած հայ գաղթականներին Էջմիածնում հաստատվել:

Ստեղծագործական գործունեություն

• Գրել է բանաստեղծություններ, պոեմներ, քառյակներ, բալլադներ, պատմվածքներ ու հեքիաթներ, ակնարկներ, քննադատական ու հրապարակախոսական հոդվածներ:
• «Հառաչանք», «Լոռեցի Սաքո», «Մարո», «Անուշ» (համանուն օպերա՝ 1912, կինոնկար՝ 1983) պոեմներում պատկերված է հայ նահապետ, գյուղն իր սովորույթներով, պատկերացումներով, սոցիալ-կենցաղային հակասություններով:
• «Դեպի Անհունը» պոեմում բանաստեղծն անդրադառնում է կեցության հավերժական գաղտնիքներին, կյանքի ու մահվան առեղծվածին:
• «Պոետն ու Մուսան» պոեմում ծաղրել է անտարբեր ու գռեհիկ վերաբերմունքը ստեղծագործական աշխատանքի, գրողի և հասարակության փոխհարաբերության նկատմամբ:
• Իրական կյանքի պատկերն ու սոցիալական անարդարության դեմ խտացված բողոքն են արտահայտված «Գութանի երգը», «Խրճիթում» և այլ բանաստեղծություններում:
• «Հայոց լեռներում» բանաստեղծության մեջ, խոսելով հայ ժողովրդի դարավոր պատմության, մաքառումների և տանջալից ուղու մասին, հավատով է պատկերել հայրենիքի անպարտելի ու ստեղծագործ ոգին:
• «Հայրենիքիս հետ» բանաստեղծությունը Թումանյանը գրել է Մեծ Եղեռնի օրերին. նրա յուրաքանչյուր տունը մեր պատմության ու գոյափիլիսոփայության յուրօրինակ խտացում է։ Առաջին 2 քառատողերում «Զարկված ու զրկված, ողբի ու որբի հայրենիքի» պատկերներն են, իսկ երրորդը և չորրորդն ավարտվում են «Լույսի և հույսի, նոր ու հզոր հայրենիք» արտահայտություններով:
• XXդ. սկզբին Թումանյանը մշակել է երկու տասնյակից ավելի հայկական ժողովրդական հեքիաթներ, փոխադրել Գրիմ եղբայրների, ռուսական, հնդկական, ճապոնական, իտալական և այլ ժողովրդական հեքիաթներ:
• Իր հոդվածներում արծարծել է հասարակական կյանքի, գրականության, բանահյուսության, հայոց լեզվի ու բարբառների զարգացման հարցեր, գրել է ուսումնասիրություններ Նահապետ Քուչակի, Նաղաշ Հովնաթանի, Խաչատուր Աբովյանի և նրա «Վերք Հայաստանի» վեպի, Սայաթ-Նովայի, հայ հերոսական էպոսի պատմական արմատների մասին:
• Թարգմանել է Ալեքսանդր Պուշկինի, Ջորջ Բայրոնի, Միխայիլ Լերմոնտովի, Հենրի Լոնգֆելլոյի և ուրիշների գործերից:

Ձեռքբերումներ

• Ամենայն հայոց բանաստեղծ:

Այլ

• 1883թ.-ից բնակվել է Թիֆլիսում:
• 1888թ., տասնինը տարեկան հասակում, Թումանյանն ամուսնանում է տասնյոթամյա Օլգա Մաճկալյանի հետ: Նրանք ունեցել են 10 երեխա:
• Թումանյանի նախաձեռնությամբ Թիֆլիսում ստեղծված «Վերնատուն» գրական խմբակի անդամներն էին Ավետիք Իսահակյանը, Դերենիկ Դեմիրճյանը, Լևոն Շանթը, Ղազարոս Աղայանը, Պերճ Պռոշյանը, Նիկոլ Աղբալյանը և ուրիշներ: Որոշ ընդիջումներով այն գոյատևել է մինչև 1908թ.:
• Առաջին աշխարհամարտի ավարտից հետո ՀՀՄՄ շրջանակներում Թումանյանի գլխավորությամբ ստեղծվել է Քննիչ հանձնաժողով՝ Փարիզում հրավիրվելիք վեհաժողովին պատերազմում հայերի կրած վնասների մասին փաստաթուղթ պատրաստելու համար:
• Թումանյանը սկսել է ստեղծագործել 1880-ական թթ. կեսից: Որպես բանաստեղծ հայտնի է դարձել 1890-ական թթ.՝ «Բանաստեղծություններ» հավաքածուի (1-2 հատոր) լույս տեսնելուց հետո:
• Թումանյանն իր ստեղծագործություններով հեղաշրջում է կատարել հայ բազմադարյան գրականության մեջ: Նրա լեզուն և մտածողությունը պարզ են, ժողովրդական։ Նա խորությամբ է արտացոլել հայ ժողովրդի հոգեբանությունը, մտքերն ու ձգտումները: Թումանյանն իր քնարերգության մեջ արծարծել է հայրենասիրական, սոցիալական, քաղաքական, փիլիսոփայական, սիրային թեմաներ:
• 1921թ. աշնանը Թումանյանը մեկնում է Կոստանդնուպոլիս՝ հայ գաղթականների համար օգնություն գտնելու նպատակով: Մի քանի ամիս մնալով այնտեղ նա վերադառնում է հիվանդացած: 1922թ. տարած վիրահատությունից հետո Թումանյանի ինքնազգացողությունը լավանում է, սակայն սեպտեմբերին հիվանդությունը դարձյալ իրեն զգացնել է տալիս: Թումանյանին տեղափոխում են Մոսկվայի հիվանդանոցներից մեկը, սակայն 1923թ. մարտի 23-ին, 54 տարեկան հասակում Հովհաննես Թումանյանը վախճանվում է:
• Թաղված է Թբիլիսիի Խոջիվանքի պանթեոնում:
• Թումանյանի բազմաթիվ երկեր թարգմանվել են ռուսերեն, ուկրաիներեն, բելառուսերեն, վրացերեն, տաջիկերեն, ուզբեկերեն, լիտվերեն, անգլերեն, պարսկերեն, իտալերեն, իսպաներեն, հունարեն, արաբերեն, ճապոներեն, շվեդերեն, չինարեն, ղազախերեն և այլ լեզուներով:
• 1980թ. սահմանվել է Հայաստանի գրողների միության Թումանյանի անվան ամենամյա մրցանակը:
• 1957թ. օպերայի և բալետի թատրոնի շենքի առջև՝ Թատերական հրապարակում, կանգնեցվել է նրա հուշարձանը:
• Հայաստանում կա Թումանյանի երկու թանգարան՝ տուն-թանգարանը ծննդավայր Դսեղում և Երևանում: Վերջինս բացվել է 1953թ.:
• ՀՀ 5-հազարանոց թղթադրամի վրա պատկերված է Թումանյանի դիմանկարը:
• Ի պատիվ Հովհաննես Թումանյանի են անվանվել փողոցներ, գյուղեր, Վանաձորի պետական մանկավարժական ինստիտուտը, Երևանի տիկնիկային թատրոնը և այլն: Կա Թումանյանի հրապարակ (Площадь Туманяна) Մոսկվայի Հյուսիսային Վարչական շրջանում:

Հովհաննես Թումանյանի ստեղծագործությունների հիման վրա նկարահանված ֆիլմեր

• Անուշ, Ի. Պերեստիանի, համր կինո (1930):
• Գիքոր, Ա. Մարտիրոսյան, համր կինո (1934):
• Տերն ու ծառան, Դ. Քեոսեյան, Հայֆիլմ (1962):
• Ախթամար, Ե. Մարտիրոսյան, Հայֆիլմ (1969):
• Աղքատի պատիվը, Բ. Հովհաննիսյան, Ա. Սամվելյան, Հայֆիլմ (1969):
• Չախչախ թագավորը, Դ. Քեոսեյան;, Հայֆիլմ (1969):
• Սուտլիկ որսկանը, Արամայիս Սարգսյան, Հայֆիլմ (1969):
• Սովի ժամանակից, Է. Մարտիրոսյան, Հայֆիլմ (1974):
• Գիքոր, Ս. Իսրաելյան, Հայֆիլմ (1982):
• Капля меда, Հենրիխ Մալյան, ռուսերեն, Հայֆիլմ (1982):

Հովհաննես Թումանյանի ստեղծագործությունների հիման վրա նկարահանված մուլֆիլմեր

• Մի կաթիլ մեղրը, Վ. Պոդպոմոգով (1968):
• Փարվանա, Վ. Պոդպոմոգով (1968):
• Սուտլիկ որսկանը, Է. Բադալյան (1969):
• Ձախորդ Փանոսը, Ս. Գալստյան (1980):
• Կիկոսի մահը, Ռոբերտ Սահակյանց (1986):
• Քաջ Նազարը, Ռոբերտ Սահակյանց (1986):

Քաղվածքներ

• Արևը ստվեր չի տեսնում:
• Հասել ենք մի ժամանակի, երբ բանը գիրքն է, մանավանդ նրա համար, ով որոշ տարածություն անցել է արդեն, --նստի ու պարապի: Ի՜նչ կա ավելի լավ բան, քան գիրքն ու գրականությունը:
• Գեղարվեստը հայրենիք ունի:
• Արվեստը պետք է լինի աչքի նման թափանցիկ, պարզ և աչքի նման բարդ:
• Երաժշտությունը արվեստների մեջ էն կախարդ ուժն է, որ անմարմին արտահայտություններով կարողանում է անմիջականորեն և միանգամայն տիրել մարդու բովանդակ գոյությանը, նրա մարմնին ու հոգուն՝ և տիրաբար տանել, ուր որ կամենա:
• Բանաստեղծը միայն մարմին է տալիս իր մտքերին ու զգացմունքներին և իր ոգևորություններով կենդանության շունչ է շնչում նրան, որ նա ապրի մշտապես, բայց որ նա թռչի, դրա համար նրան թևեր են հարկավոր, իսկ թևեր առնել նա կարող է միայն էն կախարդական աշխարհքում, որ կոչվում է երաժշտություն:
• Երեք բան երբեք չեն վերադառնում՝ արձակված նետը, ասված խոսքը և անցած օրերը:
• Բանաստեղծի համար մի բառը մի աշխարք է:
• Թարգմանությունը ապակու տակ դրված մի վարդ է:
• Անցալի պատմությունը մի լուսատու լապտեր է, որ ամեն մի ժողովուրդ ձեռքին պետք է ունենա իր ճամփեն անմոլոր գնալու համար:
• Մեծությունը օրենքներ ու կանոններ չի ճանաչում, իրեն ցանկապատով չի փակում, եղած ցանկապատն էլ քանդում է:
• Ոչ մի պաշտոն կամ կոչում չկա, որ հավասար լինի և կարելի լինի համեմատել մարդ կոչումի հետ:
• Մի՞թե դու չես փորձել, էնպես մարդ կա, որ տեսնելիս ուրախանում ես, էնպեսը կա՝ սիրտդ նեղանում է, էնպեսը կա՝ ոգևորվում ես, էնպեսը կա՝ հիմարանում ես:
• Գրականությունը ազգի հոգին է և գրողներն էդ հոգու ծնունդներն ու արտահայտիչները:

Մեջբերումներ Թումանյանի մասին

• Ազգերի եղբայրացման ոսկե օղակն էր նա կովկասյան ժողովուրդների միջև... Ավետիք Իսահակյան
• Օհաննեսը կենտրոնաձիգ անձնավորություն էր՝ հյուրասեր, մարդամոտ։ Զրույցի համար հոգի էր տալիս։ Օրվա որ ժամին գնայիր նրա մոտ, ձեռքի գործը կթողներ և, ժպիտը դեմքին,

կնստեր զրույցի... Ավետիք Իսահակյան

• Թումանյանի պոեզիան Հայաստանն ինքն է՝ հնադարյան և նոր, հարություն առած և բանաստեղծությամբ արտահայտված՝ մեծ վարպետի ձեռքով: Վալերի Բրյուսով
• Ես կարդում եմ նրան ու ասում.

- Այս հմո՛ւտ, հանճարեղ Լոռեցին Հոմերի, Գյոթեի հետ մի օր՝ հավասար՝ նստել է քեֆի, Եվ թաս է բռնել նրանց հետ, մեծարանք տվել ու առել, Ինչպես իր պապերն են արել՝ իրար հետ խնջույքի նստելիս: Եղիշե Չարենց

• Նրա կախարդական գրիչը ուր որ դիպավ, կատարվեց իսկական արվեստի հրաշքը՝ լինի առակ թե քառյակ, հեքիաթ թե պատմվածք, հովվերգություն թե վիպագրություն: .... Նա եղավ մեզ համար այն, ինչ որ եղավ Պուշկինը ռուսների համար, Միցկևիչը լեհերի համար»: Ավետիք Իսահակյան

Նկարներ

• 
• 
• 
• 
• 

  Թումանյանի ծնողները

• 

  Թումանյանը կնոջ հետ

• 

  Թումանյանը ընտանիքի հետ

• 
• 
• 

  Վերնատան անդամները Թումանյանի հարկի տակ

• 

  Ղազարոս Աղայանի հետ

• 

  Ավետիք Իսահակյանի հետ

• 

  Կոմիտասի հետ

• 

  Կարապետ Գալֆայանի հետ

• 

  Թումանյանը դուստրերի, Դ. Դեմիրճյանի, Լ. Շանթի, Մ. Սարյանի և այլոց հետ

• 

  Կովկաս կատարած ճամփորդության ընթացքում

• 

  Ձախից` Դանիել Վարուժան, Ռուբեն Սևակ, Հովհաննես Թումանյան, Կոմիտաս, Արշակ Չոպանյան, Վահրամ Փափազյան

• 

  Ձախից կանգնած` Ավետիք Իսահակյան, Ստեփան Թարյան, Նիկոլ Աղբալյան

• 

  Ձախից` Լեո, Ավետիք Իսահակյան, Ղազարոս Աղայան, Հովհաննես Թումանյան, Թիֆլիս, 1908թ.

• 

  Դստեր` Նվարդի և հայ որբերի հետ, Էջմիածին, 1915թ.

• 

  Թումանյանի արձանը Երևանում

• 
• 

  Թումանյանի տուն-թանգարանը Դսեղում

• 
• 
• 
• 
• 

Գրքեր

• 
• 
• 
• 
• 
• 

Տեսանյութեր

• ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ - YouTube:
• Հովհաննես Թումանյան - Հավերժի ճամփորդը - Մաս 1 - Շողակաթ:
• Հովհաննես Թումանյան. «ԵՍ ՄԻՇՏ ՁԵԶ ՀԵՏ ԵՄ, ՁԵՐ ՄԵՋ ԵՄ...»:
• Հովհաննես Թումանյան .ԼԱՅՆ ՆԱՅԵՔ ԿՅԱՆՔԻՆ:
• Հովհաննես Թումանյան - մաս I:
• Հովհաննես Թումանյան - մաս II:
• ԱԶԱՏ ԱՆԿՅՈՒՆ | Հովհաննես Թումանյանի Տարի:
• Դսեղ, Հովհաննես Թումանյանի Տուն - Թանգարան 13 05 2012:
• ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ:
• Գրողն ու իր իրականությունը. Հովհաննես Թումանյան:
• IWorld Armenia presents Tumanyan mirage at Tumanyan museum.
• Հովհաննես Թումանյանի տուն - թանգարան Museum of Hovhannes Tumanyan:
• Թատրոն 32 - ՀԱՅԱԴԱՐԱՆ - Հովհաննես Թումանյան:
• ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ ԴԱՍԱԿԱՆ ՊՈԵԶԻԱ:

Հրապարակումներ մամուլում

• Երկնային Թումանյան. այսօր ծնվել է մեծանուն բանաստեղծ Հովհաննես Թումանյանը:

Մատենագիտություն

Բանաստեղծություններ

• Թումանյան Հ., Բանաստեղծություններ, հատոր 1-2, 1890-1992:
• Թումանյան Հ., Գութանի երգը:
• Թումանյան Հ., Խրճիթում:
• Թումանյան Հ., Հին օրհնություն:
• Թումանյան Հ., Հայոց լեռներում:
• Թումանյան Հ., Հայրենիքիս հետ:

Պոեմներ

• Թումանյան Հ., Հառաչանք:
• Թումանյան Հ., Լոռեցի Սաքո:
• Թումանյան Հ., Մարո:
• Թումանյան Հ., Անուշ:
• Թումանյան Հ., Դեպի Անհունը, 1894:
• Թումանյան Հ., Պոետն ու Մուսան:
• Թումանյան Հ., Սասունցի Դավիթ, 1902:

Պատմվածքներ

• Թումանյան Հ., Գիքոր, 1895 (հրտ.՝ 1907, համանուն կինոնկար՝ 1934, 1982):

Հեքիաթներ

• Թումանյան Հ., Տերն ու ծառան, 1908:
• Թումանյան Հ., Ոսկու կարասը, 1908:
• Թումանյան Հ., Քաջ Նազար, 1912:
• Թումանյան Հ., Ձախորդ Փանոսը:
• Թումանյան Հ., Անբան Հուռին:

Բալլադներ

• Թումանյան Հ., Ախթամար, 1892:
• Թումանյան Հ., Փարվանա, 1903:
• Թումանյան Հ., Թմկաբերդի առումը, 1902:
• Թումանյան Հ., Հսկան, 1908:
• Թումանյան Հ., Մի կաթիլ մեղր, 1909:
• Թումանյան Հ., Աղավնու վանքը, 1913:
• Թումանյան Հ., Թագավորն ու չարչին, 1917:

Լեգենդներ

• Թումանյան Հ., Շունն ու կատուն:
• Թումանյան Հ., Անբախտ վաճառականները:

Տե՛ս նաև

• Ով ով է.հայեր (կենսագրական հանրագիտարան:Երկու հատորով), ՀՀ խմբ. հանձնաժողով՝ Հ. Մ. Այվազյան (գլխ. խմբագիր) և ուրիշներ, Երևան, Հայկական հանրագիտարան հրատ., Հ.1, Աբալյան-Ղուշչյան, 2005:
• Անուշավան Աբովյան, Լևոնի հեքիաթը, Թիֆլիս, տպ.՝ Ն. Աղայանի, 1916, 221 էջ։
• Հովհաննես Այվազյան, Զորավար Անդրանիկ և Հովհաննես Թումանյան, Երևան, 2004։
• Զավեն Ավետիսյան, Թումանյանի ստեղծագործական լաբարատորիան, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ, 1973, 211 էջ։
• Նորայր Դաբաղյան, Հայ և վրաց ժողովուրդների դարավոր բարեկամությունը և Հովհաննես Թումանյանը, Երևան, Հայպետհրատ, 1954, 63 էջ։
• Նվարդ Թումանյան, Թումանյանի մանկությունն ու պատանեկությունը, Երևան, Պետհրատ, 1938, 65 էջ։
• Նվարդ Թումանյան, Հովհաննես Թումանյան (ծննդյան 70-ամյակի կապակցությամբ), Երևան, 1939, 159 էջ։
• Նվարդ Թումանյան, Թումանյանը քննադատ, Երևան, Պետհրատ, 1939, 470 էջ։
• Նվարդ Թումանյան, Հովհ. Թումանյան. մանկություն և պատանեկություն, Երևան, Հայպետհրատ, 1955, 152 էջ։
• Նվարդ Թումանյան, Հովհաննես Թումանյանը և ռուս գրականությունը, Երևան, 1956, 149 էջ։
• Նվարդ Թումանյան, Հուշեր և զրույցներ, Երևան, «Լույս», 1969, 335 էջ։
• Նվարդ Թումանյան, Թումանյանի մանկությունը, Երևան, «Սովետական գրող», 1983, 84 էջ։
• Արամ Ինճիկյան, Հովհաննես Թումանյան (կյանքի և ստեղծագործության պատմությունը. 1869-1899), Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ, 1969, 596 էջ։
• Սարգիս Մանուկյան, Հովհ. Թումանյանի Անուշը (բանասիրական և գեղարվեստական վերլուծություն), Երևան, Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, 1931, 52 էջ։
• Մկրտիչ Մկրյան, Հովհաննես Թումանյանի ստեղծագործությունը, Երևան, «Սովետական գրող», 1981, 374 էջ։
• Մնացական Նահապետյան, Հովհաննես Թումանյանը ժողովուրդների բարեկամության ու խաղաղության երգիչ, Երևան, ՀԽՍՀ ԳԱ, 1954, 32 էջ։
• Արսեն Տերտերյան, Հովհաննես Թումանյան։ Հայրենի եզերքի քնարերգություն, Վաղարշապատ, 1911, 84 էջ։
• Արսեն Տերտերյան, Հայոց նոր գրականության պատմություն։ 19-20-րդ դդ. (սղագրված դասախոսություններ ձեռագրի իրավունքով), պրակ 3, Հ. Թումանյան, Երևան, Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, 1938, 94 էջ։
• Արսեն Տերտերյան, Հայ հայրենասեր գրողներ (երկու դիմագիծ։ 1. Հ. Թումանյանի հայրենասիրական պոեզիան։ 2. Ղ. Աղայանը և ժողովրդական հերոսությունը), Երևան, Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, 1942, 140 էջ։
• ԵՊՀ Հայագիտական հետազոտությունների ինստիտուտ. Հովհաննես Թումանյան:
• Հովհաննես Թումանյանի Ստեղծագործությունները:
• Հովհաննես Թումանյանի Ստեղծագործությունները:
• ArmenianHouse.org Հովհաննես Թումանյանի ստեղծագործությունները:
• ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ | Քառյակներ:
• Հովհաննես Թումանյանի թանգարան:
• Թումանյան Հովհաննես:
• Հովհաննես Թումանյան. կենսագրություն ...:
• Թումանյան, Հովհաննես Թադևոսի - Հայերէն:
• ՄԵՐ ՄԵԾԵՐԸ - Հովհաննես Թումանյան:
• Հովհաննես Թումանյան:
• AV production. Թումանյան:
• Туманян Ованес Тадевосович.
• Ованес Туманян - Люди.
• Туманян Ованес Тадевосович 19.02.1869 — 23.03.1923.