Խաչատուր Էրզրումցի

Խաչատուր Էրզրումցի
Хачатур Эрзрумци
Այլ անուններ:	Խաչատուր Առաքելյան
Անգլերեն:	Khachatur Erzrumtsi
Հայերեն:	Խաչատուր Էրզրումցի
Ծննդյան տարեթիվը:	1666
Ծննդավայրը:	Կոստանդնուպոլիս, Օսմանյան կայսրություն
Մահվան տարեթիվը:	1740
Մահվան վայրը:	Վենետիկ, Իտալիա
Համառոտ տվյալներ: Փիլիսոփա, եկեղեցական գործիչ:

Կենսագրություն

Ծնվել է 1666թ. Օսմանյան կայսրության Կոստանդնուպոլիս քաղաքում:

Կրթություն

• 1682թ.-ից սովորել է Կոստանդնուպոլսի Ուրբանյան վարժարանում:

Աշխատանքային գործունեություն

• 1708թ.-ից՝ Վենետիկի հայկական համայնքի հոգևոր առաջնորդ:
• Զբաղվել է բարոյագիտության, փիլիսոփայության ուսումնասիրությամբ:

Փիլիսոփայական հայացքները

Գոյաբանական հարցերը լուծելիս Խաչատուր Էրզրումցին հետևել է Թովմա Աքվինացուն. Աստծուն համարել է աշխարհի միակ սկզբնապատճառը: Ըստ նրա, բնության հիմքում ընկած է նյութը՝ որպես կարողություն, որը կատարյալ է դառնում տեսակի (ձևի) միջոցով: Բնափիլիսոփայական հարցադրումները հիմնականում մեկնաբանել է մատերիալիստական ոգով։ Նյութը համարել է անվերջ բաժանելի, անոչնչանալի, հավերժական, որը շարժման ու փոփոխման հետևանքով մի ձևից անցնում է մեկ այլ ձևի: Տվել է բազմաթիվ բնական երևույթների գիտական բացատրությունը, այսպես, օդի տաքանալը բացատրել է երկրից անդրադարձած արեգակնային ճառագայթների ազդեցությամբ: Ձյան, բքի, ցողի, ստորերկրյա ջրերի և երկրաշարժերի պատճառը համարել է գոլորշիները: Բնության մեջ, ըստ նրա, տեղի ունի զարգացում և փոփոխություն, որոնց հիմքում ընկած են ներհակ ուժերը: Խաչատուր Էրզրումցու այս մտքերը փաստորեն նյութի պահպանման ու փոխակերպման օրենքի արտահայտությունն են: Խաչատուր Էրզրումցին հետաքրքրվել է նաև երկրագիտության հարցերով, նկարագրել բազմաթիվ երկրների քաղաքական աշխարհագրությունը: Իմացաբանության և տրամաբանության մեջ Խաչատուր Էրզրումցին հետևել է ռացիոնալիզմի և սխոլաստիկայի հիմնական դրույթներին: Հասարակական, բարոյագիտական ըմբռնումներով հակադրվել է Թովմա Աքվինացուն և ֆեոդալական անօրինականություններին, առաջադրել բուրժ. գաղափարախոսության պահանջներ: Արժեքավոր է պատերազմի և խաղաղության հարցադրումը, որը հիմնականում պարզաբանում է՝ կապելով արդարացի պատերազմների ու ազատագրական պայքարի ընդունման հետ:

Խաչատուր Էրզրումցու գեղագիտական ըմբռնումները ձևավորվել են ռացիոնալիզմի և XVII դարի ֆրանսիական կլասիցիզմի տեսաբանների (Ն. Բուալո և ուրիշներ) ազդեցությամբ: Մարդն ունի ինչպես զգացմունքային, այնպես և բանական ցանկություններ: Արվեստը, ամենից առաջ, արդյունք է մտածողության ու տրամաբանության։ Արվեստի հիմքում Խաչատուր Էզրումցին դնում է հասարակական օգտակարության սկզբունքը և այն բաժանում «ծառայականի» (տարբեր արհեստներ) ու «ազատականի» (պոեզիա, երաժշտություն, ճարտասանություն ևն): Խաչատուր Էրզրումցու ռացիոնայիզմի հիմքում ընկած է այն պատկերացումը, թե բանաստեղծական արվեստը սկիզբ է առնում մտածողությունից (բանաստեղծի) և հանգում է մտածողությանը (ընթերցողի)՝ վերածվելով գաղափարական և գեղագիտական ներգործության: Չանտեսելով զգացմունքի ու երևակայության վճռական նշանակությունը՝ Խաչատուր Էրզրումցին շեշտում է պոեզիայում բանականության առաջատար դերը: Հենց այդ դիրքերից նա մեկնաբանում է բարձր պոեզիայի, իրականության «ընտիր ու վսեմ» կողմերի պատկերման, թեմայի նպատակահարմար ընտրության, բնությանը նմանվելու, մարդկային կրքերի ծայրահեղ դրսևորումները հաղթահարելու ու կանոնավորելու կլասիցիստական դրույթները: Խաչատուր Էրզրումցին հիմնավորում է ստեղծագործական աշխատանքում կանոններին հետևելու անհրաժեշտությունը, գտնլով, որ դրանք բխում են արվեստի էությունից և մտածողության անհրաժեշտ բաղադրամասերն են: Բանականության օրենքներին հավատարիմ մնալու սկզբունքը Խաչատուր Էրզրումցին տարածում է ստեղծագործության բովանդակության ձևական (լեզվաոճական, կառուցվածքային) կողմերի վրա։ Պոեզիայի հասարակական կոչումն ու ներգործությունը Խաչատուր Էրզրումցին կապում է բարոյագիտական խնդիրների հետ: Բանաստեղծական արվեստի (նաև երաժշտության) գեղագիտական, բարոյադաստիարակչական կողմերը սերտորեն առնչվում, փոխադարձաբար պայմանավորում են միմյանց։ Արվեստի նպատակն է նպաստել հասարակության առաջընթացին, ծառայել բարոյական դաստիարակության խնդիրներին:

Մատենագիտություն

• Խաչատուր Է., Գիրք քերականութեան, Լիվոռնո, 1969:
• Խաչատուր Է., Համառօտութիւն բարոյական աստուածաբանութեան, Վենետիկ, 1709:
• Խաչատուր Է., Ճարտասանութիւն, Վենետիկ, 1713:
• Խաչատուր Է., Լիակատար աստուածաբանութիւն, 1734:

Տե՛ս նաև

• Ով ով է.հայեր(կենսագրական հանրագիտարան:Երկու հատորով),ՀՀ խմբ. հանձնաժողով՝ Հ. Մ. Այվազյան (գլխ. խմբագիր) և ուրիշներ,Երևան,Հայկական հանրագիտարան հրատ.,Հ.1,Աբալյան-Ղուշչյան,2005: