2688
edits
Changes
Նոր էջ «{{Person | name-am =Եզնիկ Կողբացի | name-am-aliases = | name-ru =Езник Кохбаци | name-ru-aliases = | name-lat = | name-en ...»:
{{Person
| name-am =Եզնիկ Կողբացի
| name-am-aliases =
| name-ru =Езник Кохбаци
| name-ru-aliases =
| name-lat =
| name-en =Eznik Koxbatci
| name-fr =
| image =Eznik Koxbaci.jpg
| birth-date =380
| birth-place =Կողբ, Հայաստան
| death-date =450
| death-place =
| description =Փիլիսոփա, թարգմանիչ, եկեղեցական գործիչ:
}}
=Կենսագրություն=
Ծնվել է 380թ. Այրարատի նահանգի Ճակատք գավառի Կողբ գյուղում:
Մահացել է 450թ. :
==Կրթություն==
*Սովորել է Աշտիշատի դպրոցում` Մեսրոպ Մաշտոցի և Սահակ Պարթի մոտ:
*427թ. Եդեսիայում սովորել է ասորերեն:
*Սովորել է Կոստանդնուպոլսում:
*430թ. Բյուզանդիայում կատարելագործել է ասորերենի իմացությունը:
==Աշխատանքային գործունեություն==
*434թ. Սահակ Պարթևի հետ սկսել է թարգմանել Աստվածաշունչը:
*449թ.` Աշտիշատի ժողովի մասնակից:
*Բագրևանդ գավառի եպիսկոպոս:
===Խոհերից===
*Եզնիկ Կոզբացին, որպես փիլիսոփա իդեալիստ, հոգու և նյութականի փոխհարաբերությունը լուծում է հօգուտ առաջինի: Կոզբացին հանգում է այն եզրակացության, որ Աստվածն էլ սկզբնական և միակ սուբստանցիան չէ, այլ նրա հետ միասին գոյություն ունի նաև նյութը, այսինքն՝ արարչագործության առարկան։ Հայ փիլիսոփան ակամայից հանգում է դուալիզմի, որի դեմ ինքը պայքարում էր: Հետագայում արարիչ համարելով աստծուն՝ Եզնիկը գտնում է, որ աշխարհի հիմքը կազմում են բնության չորս տարրերը՝ ջուրը, օդը, հողը և կրակը:
*Եզնիկը չարիք է համարում այն բոլոր գործողությունները, որոնք մարդկանց համար վնասակար հետևանքներ են ունենում և հետո հարցադրման տեսակետից գործնականին անցնելով, գտնում է, որ ուժերը լրիվ ու նպատակահարմար օգտագործելու դեպքում, հայերը կարող են զրադաշտության պարտադրման առաջն առնել և հաղթահարել այդ չարիքը։ Այս դեպքում Եզնիկ Կողբացին ճակատագրի քմահաճ վերաբերմունքի զոհը չէ, այլ նրա բացասական կողմերի դեմ ակտիվ պայքար մղող մարտիկ։
*Չարիք են, ըստ Եզնիկի, այն բոլոր աններդաշնակությունները, որոնք տեղի են ունենում ի խախտումն հաստատված օրենքների, լինեն դրանք աստվածային, մարդկային, թե բնական: Դրանք պատահականություններ են և այդ պատճառով էլ սուբստանցիոնալ չեն: Բարիքը, թեև իր ներքին հնարավորությամբ առկա է իրականության մեջ, այնուամենայնիվ մարդկանց շնորհվում է ոչ թե ըստ նախախնամության, այլ ըստ մարդկային գործունեության էության: Այստեղ իմաստասերն ընդգծում է գործունեության օգտաբերության նշանակությունը: Այս պատճառով էլ մինչև մարդու առաջացումը փաստորեն չկա ոչ բարիք և ոչ էլ չարիք:
*Եզնիկ Կողբացին տարբերում է երկու տեսակի չարիք. ֆիզիկական (բնական) և բարոյական (սոցիալական): Նա չի քննարկում մետաֆիզիկական չարիքի հարցը, քանի որ այն չի դիտում որպես իրականության պարտադիր մաս, որպես բարիքն արժեքավորող հակադիր երևույթ։ Առաջին տեսակի չարիքը հետևանք է բնական իրականության կառուցվածքային խախտման ու մարդկանց տգիտության: Մարդը ճանաչելով բնությունը կարող է ֆիզիկական չարիքը վերածել բարիքի: Իսկ բարոյական չարիքն անմիջապես կապված է մարդու անձնիշխանության, ազատության հետ: Վերջինս նա քննարկում է աստվածաբանական, բարոյափիլիսոփայական, հոգեբանական և իրավագիտական տեսանկյունից։
*Մարդն, ըստ Եզնիկ Կողբացու, իր կենսաբանական կառուցվածքով նման է կենդանուն, սակայն նրանից տարբերվում է, որովհետև ինքը մարմնի և հոգու միասնություն է, անձ է: Իսկ հոգեկանն ունի երեք կարողություն (բուսական, կենդանական, բանական), որոնք գործում են բանականության ղեկավարությամբ: Այստեղից էլ բխում են կենդանու և մարդու հիմնական տարբերությունները: Կենդանու վարքը բնազդային է, մարդունը՝ գիտակցական: Եթե կենդանին իրեն չի տարբերում իր շրջապատից, ապա մարդն ունի ինքնագիտակցություն, ինքնաարժեքավորում: Եթե կենդանին չունի բարոյական ըմբռնում, ապա մարդը սոցիալական և բարոյական էակ է: Եթե կենդանին կատարում է այն, ինչ կանխորոշված է, ապա մարդն ունի ընտրելու իրավունք։ Մարդուն բնորոշ է նաև ստեղծագործ լինելու հատկությունը, որը նա ձեռք է բերում անմիջական գործունեության ընթացքում:
=Այլ=
*V դարի աոաջին կեսի հայ հասարակական ու եկեղեցական կյանքի ակտիվ գործիչը լինելուց բացի, Եզնիկ Կողբացին իր ուսուցիչների և ընկերների հետ միասին գործուն մասնակցություն է ունեցել նաև թարգմանական գրականության ստեղծմանը։
*«Եղծ աղանդոց» գիրքը տարբեր խորագրերով, ավելի քան երկու հարյուր տարվա ընթացքում, հրատարակվել է մի քանի անգամ ռուսերեն, ֆրանսերեն, գերմաներեն, պարսկերեն լեզուներով:
*Կողբացու «Եղծ աղանդոցը» հայ աստվածաբանական-իմաստասիրական մտքի և դասական հայրաբանության կարևորագույն սկզբնաղբյուր է:
*Կողբացին հիմնականում զբաղվել է գոյաբանության հարցերով, մշակել միաստվածության աստվածաբանական-իմաստասիրական համակարգ:
*Եզնիկ Կողբացին հանդես է եկել հունական բազմաստվածության, ստոյիկյան պանթեիզմի, էպիկուրյան աթեիզմի դեմ, քննադատել զգայական աշխարհի առաջացման մասին Պլատոնի ուսմունքը, ժխտել սնահավատությունը, ճակատագրապաշտությունը, աստղագուշակությունը, հեթանոսական հավատալիքները:
*Եզնիկ Կողբացու ուսմունքը իր բնույթով մարդակենտրոն է: Մարդու հիմնահարցը նա վերլուծել է կենդանության հասկացության միջոցով՝ կենդանությունը բաժանելով աստվածային, մարդկային և կենդանական տեսակների:
=Նկարներ=
<gallery>
Պատկեր:Eznik Vardapet.jpg |
</gallery>
=Մատենագիտություն=
*[http://www.digilib.am/digilib/?menu=5&wrk=114&captn=1456&wrpg=0&aupg=0 Կողբացի Ե., Եղծ աղանդոց, Զմյուռնիա, 1762թ.:]
*[http://s2w.hbz-nrw.de/ulbbn/content/pageview/35894 Կողբացի Ե., Եղծ աղանդոց, գերմաներեն թարգմ., Վիենա, 1900թ.:]
*Կողբացի Ե., Ճառք ընդդէմ աղանդոց, հատոր Ա, Ժնև, 1992թ.:
*Կողբացի Ե., Ճառք ընդդէմ աղանդոց, հատոր Բ, Ժնև, 1992թ.:
*Կողբացի Ե., Կնիք հավատոյ, V դար:
*Կողբացի Ե., Գիրք թղթոց, 5-11-րդ դարեր:
==«Եղծ աղանդոց» երկը:==
Չորս մասից բաղկացած աշխատությունում՝ Եղծ աղանդոց հեթանոսաց, Եղծ քէշին պարսից, Եղծ կրօնից յունաց իմաստնոցն և Եղծ աղանդոյն Մարկիոնի, հաջորդաբար ներկայացվում և քրիստոնեական կրոնի գաղափարաբանական տեսանկյունից հերքվում են հեթանոսական բազմաստվածության հավատալիքները, պարսից զրադաշտական կրոնը, անտիկ հունական որոշ փիլիսոփայական դպրոցների ուսմունքները և Մարկիոնի գնոստիկական աղանդը:
Եզնիկ Կողբացին, հավատարիմ լինելով 4-5-րդ դարերի քրիստոնեական աստվածաբանությանը, որպես միակ և գերագույն գոյ ընդունում է Աստծուն, որն անսկիզբ է, մշտնջենական, ոչնչով և ոչ մեկի կողմից չպայմանավորված, արարող և անհասանելի, բայց ամեն ինչի՝ երևելիի և աներևույթի սկզբնավորման պատճառը: Ոչինչ և ոչ ոք չկա նրանից վեր, նրանից առաջ կամ հավասար, հակառակ էություն կամ ներհակ գոյություն: Աստվածային էությունն անճանաչելի է մարդկային բանականության համար, նրան կարելի է հասնել միայն հավատի միջոցով: Աստված ոչնչից նախ ստեղծել է չորս տարրերը՝ հողը, ջուրը, օդը, կրակը առանձին-առանձին և ապա դրանց խառնուրդից՝ բազմազան աշխարհը: Տարրերը փոփոխական են և այդ պատճառով՝ ոչ մշտնջենական, ուստի և չեն կարող համարվել աստվածներ: Արարված բնությունը նույնպես գտնվում է շարժման մեջ, որի աղբյուրը անշարժ Աստվածն է: Տիեզերքը նա դիտում է իրապես կիսաբոլոր ակ, իսկ երկիրը՝ սկավառակ: Երկնային լուսատուները գտնվում են անընդհատ 7 անհամաչափ շարժման մեջ, իսկ երկինքը մնում է անշարժ: Բնական համակարգի հիմնարար հասկացություններն են՝ մարմնականն ու անմարմինը, շնչավորն ու անշունչը, կենդանի և ոչ կենդանի հասկացությունները: Առաջին աստիճանը կազմում են անշունչ մարմինները, որոնց բնորոշ հատկություններն են առաջացումը, գոյությունը և ոչնչացումը, երկրորդը՝ բուսական աշխարհը, որն օժտված է նաև սնման, աճի և շնչավորության ստորին ձևի ունակությամբ, երրորդը՝ կենդանական աշխարհը, որն ունակ է նաև տեղափոխության և օժտված է բնազդներով: Վերջին աստիճանը զբաղեցնում է մարդը՝ բնության «պսակը», որն իր մարմնական բնությամբ հաղորդ է մյուս մարմնավոր էակներին, բայց միաժամանակ նա բանականության կրող է:
Եզնիկ Կողբացին քննադատում զրադաշտական դուալիզմը, չարին սուբստանցիոնալ բնույթ հաղորդելը, ինչը տրամաբանորեն հանգեցնում է դեպի չարի աստծո ընդունումը, մինչդեռ Աստված որպես բարության անսպառ աղբյուր և խորհրդանիշ չի կարող չարիքի արարիչ լինել: Ուստի, աշխարհում առկա չարը միակ բանական էակին՝ մարդուն շնորհած ազատ կամքի արդյունքն է: Մարդիկ լիովին պատասխանատու են իրենց բոլոր, այդ թվում՝ չար գործողությունների համար: Ցույց է տալիս սնահավատության, ճակատագրապաշտության, աստղագուշակության, հեթանոսության վերապրուկների անհիմն լինելը:
=Տե՛ս նաև=
*[http://www.historyofarmenia.am/am/Encyclopedia_of_armenian_history_Eznik_Koxbaci ԵՊՀ Հայագիտական հետազոտությունների ինստիտուտ:]
*[http://www.matenadaran.am/?lng=3&id=263 ՄԵսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարան. հին ձեռագրերի գիտահետազոտական ինստիտուտ:]
*[http://ter-hambardzum.com/_ld/0/39_Qrist-Hayast..pdf Քրիստոնյա Հայաստան հանրագիտարան:]
*Ով ով է.հայեր(կենսագրական հանրագիտարան:Երկու հատորով),ՀՀ խմբ. հանձնաժողով՝ Հ. Մ. Այվազյան (գլխ. խմբագիր) և ուրիշներ,Երևան,Հայկական հանրագիտարան հրատ.,Հ.1,Աբալյան-Ղուշչյան,2005:
[[Category:Փիլիսոփաներ]] [[Category:Թարգմանիչներ]] [[Category:Եկեղեցական գործիչներ]]
| name-am =Եզնիկ Կողբացի
| name-am-aliases =
| name-ru =Езник Кохбаци
| name-ru-aliases =
| name-lat =
| name-en =Eznik Koxbatci
| name-fr =
| image =Eznik Koxbaci.jpg
| birth-date =380
| birth-place =Կողբ, Հայաստան
| death-date =450
| death-place =
| description =Փիլիսոփա, թարգմանիչ, եկեղեցական գործիչ:
}}
=Կենսագրություն=
Ծնվել է 380թ. Այրարատի նահանգի Ճակատք գավառի Կողբ գյուղում:
Մահացել է 450թ. :
==Կրթություն==
*Սովորել է Աշտիշատի դպրոցում` Մեսրոպ Մաշտոցի և Սահակ Պարթի մոտ:
*427թ. Եդեսիայում սովորել է ասորերեն:
*Սովորել է Կոստանդնուպոլսում:
*430թ. Բյուզանդիայում կատարելագործել է ասորերենի իմացությունը:
==Աշխատանքային գործունեություն==
*434թ. Սահակ Պարթևի հետ սկսել է թարգմանել Աստվածաշունչը:
*449թ.` Աշտիշատի ժողովի մասնակից:
*Բագրևանդ գավառի եպիսկոպոս:
===Խոհերից===
*Եզնիկ Կոզբացին, որպես փիլիսոփա իդեալիստ, հոգու և նյութականի փոխհարաբերությունը լուծում է հօգուտ առաջինի: Կոզբացին հանգում է այն եզրակացության, որ Աստվածն էլ սկզբնական և միակ սուբստանցիան չէ, այլ նրա հետ միասին գոյություն ունի նաև նյութը, այսինքն՝ արարչագործության առարկան։ Հայ փիլիսոփան ակամայից հանգում է դուալիզմի, որի դեմ ինքը պայքարում էր: Հետագայում արարիչ համարելով աստծուն՝ Եզնիկը գտնում է, որ աշխարհի հիմքը կազմում են բնության չորս տարրերը՝ ջուրը, օդը, հողը և կրակը:
*Եզնիկը չարիք է համարում այն բոլոր գործողությունները, որոնք մարդկանց համար վնասակար հետևանքներ են ունենում և հետո հարցադրման տեսակետից գործնականին անցնելով, գտնում է, որ ուժերը լրիվ ու նպատակահարմար օգտագործելու դեպքում, հայերը կարող են զրադաշտության պարտադրման առաջն առնել և հաղթահարել այդ չարիքը։ Այս դեպքում Եզնիկ Կողբացին ճակատագրի քմահաճ վերաբերմունքի զոհը չէ, այլ նրա բացասական կողմերի դեմ ակտիվ պայքար մղող մարտիկ։
*Չարիք են, ըստ Եզնիկի, այն բոլոր աններդաշնակությունները, որոնք տեղի են ունենում ի խախտումն հաստատված օրենքների, լինեն դրանք աստվածային, մարդկային, թե բնական: Դրանք պատահականություններ են և այդ պատճառով էլ սուբստանցիոնալ չեն: Բարիքը, թեև իր ներքին հնարավորությամբ առկա է իրականության մեջ, այնուամենայնիվ մարդկանց շնորհվում է ոչ թե ըստ նախախնամության, այլ ըստ մարդկային գործունեության էության: Այստեղ իմաստասերն ընդգծում է գործունեության օգտաբերության նշանակությունը: Այս պատճառով էլ մինչև մարդու առաջացումը փաստորեն չկա ոչ բարիք և ոչ էլ չարիք:
*Եզնիկ Կողբացին տարբերում է երկու տեսակի չարիք. ֆիզիկական (բնական) և բարոյական (սոցիալական): Նա չի քննարկում մետաֆիզիկական չարիքի հարցը, քանի որ այն չի դիտում որպես իրականության պարտադիր մաս, որպես բարիքն արժեքավորող հակադիր երևույթ։ Առաջին տեսակի չարիքը հետևանք է բնական իրականության կառուցվածքային խախտման ու մարդկանց տգիտության: Մարդը ճանաչելով բնությունը կարող է ֆիզիկական չարիքը վերածել բարիքի: Իսկ բարոյական չարիքն անմիջապես կապված է մարդու անձնիշխանության, ազատության հետ: Վերջինս նա քննարկում է աստվածաբանական, բարոյափիլիսոփայական, հոգեբանական և իրավագիտական տեսանկյունից։
*Մարդն, ըստ Եզնիկ Կողբացու, իր կենսաբանական կառուցվածքով նման է կենդանուն, սակայն նրանից տարբերվում է, որովհետև ինքը մարմնի և հոգու միասնություն է, անձ է: Իսկ հոգեկանն ունի երեք կարողություն (բուսական, կենդանական, բանական), որոնք գործում են բանականության ղեկավարությամբ: Այստեղից էլ բխում են կենդանու և մարդու հիմնական տարբերությունները: Կենդանու վարքը բնազդային է, մարդունը՝ գիտակցական: Եթե կենդանին իրեն չի տարբերում իր շրջապատից, ապա մարդն ունի ինքնագիտակցություն, ինքնաարժեքավորում: Եթե կենդանին չունի բարոյական ըմբռնում, ապա մարդը սոցիալական և բարոյական էակ է: Եթե կենդանին կատարում է այն, ինչ կանխորոշված է, ապա մարդն ունի ընտրելու իրավունք։ Մարդուն բնորոշ է նաև ստեղծագործ լինելու հատկությունը, որը նա ձեռք է բերում անմիջական գործունեության ընթացքում:
=Այլ=
*V դարի աոաջին կեսի հայ հասարակական ու եկեղեցական կյանքի ակտիվ գործիչը լինելուց բացի, Եզնիկ Կողբացին իր ուսուցիչների և ընկերների հետ միասին գործուն մասնակցություն է ունեցել նաև թարգմանական գրականության ստեղծմանը։
*«Եղծ աղանդոց» գիրքը տարբեր խորագրերով, ավելի քան երկու հարյուր տարվա ընթացքում, հրատարակվել է մի քանի անգամ ռուսերեն, ֆրանսերեն, գերմաներեն, պարսկերեն լեզուներով:
*Կողբացու «Եղծ աղանդոցը» հայ աստվածաբանական-իմաստասիրական մտքի և դասական հայրաբանության կարևորագույն սկզբնաղբյուր է:
*Կողբացին հիմնականում զբաղվել է գոյաբանության հարցերով, մշակել միաստվածության աստվածաբանական-իմաստասիրական համակարգ:
*Եզնիկ Կողբացին հանդես է եկել հունական բազմաստվածության, ստոյիկյան պանթեիզմի, էպիկուրյան աթեիզմի դեմ, քննադատել զգայական աշխարհի առաջացման մասին Պլատոնի ուսմունքը, ժխտել սնահավատությունը, ճակատագրապաշտությունը, աստղագուշակությունը, հեթանոսական հավատալիքները:
*Եզնիկ Կողբացու ուսմունքը իր բնույթով մարդակենտրոն է: Մարդու հիմնահարցը նա վերլուծել է կենդանության հասկացության միջոցով՝ կենդանությունը բաժանելով աստվածային, մարդկային և կենդանական տեսակների:
=Նկարներ=
<gallery>
Պատկեր:Eznik Vardapet.jpg |
</gallery>
=Մատենագիտություն=
*[http://www.digilib.am/digilib/?menu=5&wrk=114&captn=1456&wrpg=0&aupg=0 Կողբացի Ե., Եղծ աղանդոց, Զմյուռնիա, 1762թ.:]
*[http://s2w.hbz-nrw.de/ulbbn/content/pageview/35894 Կողբացի Ե., Եղծ աղանդոց, գերմաներեն թարգմ., Վիենա, 1900թ.:]
*Կողբացի Ե., Ճառք ընդդէմ աղանդոց, հատոր Ա, Ժնև, 1992թ.:
*Կողբացի Ե., Ճառք ընդդէմ աղանդոց, հատոր Բ, Ժնև, 1992թ.:
*Կողբացի Ե., Կնիք հավատոյ, V դար:
*Կողբացի Ե., Գիրք թղթոց, 5-11-րդ դարեր:
==«Եղծ աղանդոց» երկը:==
Չորս մասից բաղկացած աշխատությունում՝ Եղծ աղանդոց հեթանոսաց, Եղծ քէշին պարսից, Եղծ կրօնից յունաց իմաստնոցն և Եղծ աղանդոյն Մարկիոնի, հաջորդաբար ներկայացվում և քրիստոնեական կրոնի գաղափարաբանական տեսանկյունից հերքվում են հեթանոսական բազմաստվածության հավատալիքները, պարսից զրադաշտական կրոնը, անտիկ հունական որոշ փիլիսոփայական դպրոցների ուսմունքները և Մարկիոնի գնոստիկական աղանդը:
Եզնիկ Կողբացին, հավատարիմ լինելով 4-5-րդ դարերի քրիստոնեական աստվածաբանությանը, որպես միակ և գերագույն գոյ ընդունում է Աստծուն, որն անսկիզբ է, մշտնջենական, ոչնչով և ոչ մեկի կողմից չպայմանավորված, արարող և անհասանելի, բայց ամեն ինչի՝ երևելիի և աներևույթի սկզբնավորման պատճառը: Ոչինչ և ոչ ոք չկա նրանից վեր, նրանից առաջ կամ հավասար, հակառակ էություն կամ ներհակ գոյություն: Աստվածային էությունն անճանաչելի է մարդկային բանականության համար, նրան կարելի է հասնել միայն հավատի միջոցով: Աստված ոչնչից նախ ստեղծել է չորս տարրերը՝ հողը, ջուրը, օդը, կրակը առանձին-առանձին և ապա դրանց խառնուրդից՝ բազմազան աշխարհը: Տարրերը փոփոխական են և այդ պատճառով՝ ոչ մշտնջենական, ուստի և չեն կարող համարվել աստվածներ: Արարված բնությունը նույնպես գտնվում է շարժման մեջ, որի աղբյուրը անշարժ Աստվածն է: Տիեզերքը նա դիտում է իրապես կիսաբոլոր ակ, իսկ երկիրը՝ սկավառակ: Երկնային լուսատուները գտնվում են անընդհատ 7 անհամաչափ շարժման մեջ, իսկ երկինքը մնում է անշարժ: Բնական համակարգի հիմնարար հասկացություններն են՝ մարմնականն ու անմարմինը, շնչավորն ու անշունչը, կենդանի և ոչ կենդանի հասկացությունները: Առաջին աստիճանը կազմում են անշունչ մարմինները, որոնց բնորոշ հատկություններն են առաջացումը, գոյությունը և ոչնչացումը, երկրորդը՝ բուսական աշխարհը, որն օժտված է նաև սնման, աճի և շնչավորության ստորին ձևի ունակությամբ, երրորդը՝ կենդանական աշխարհը, որն ունակ է նաև տեղափոխության և օժտված է բնազդներով: Վերջին աստիճանը զբաղեցնում է մարդը՝ բնության «պսակը», որն իր մարմնական բնությամբ հաղորդ է մյուս մարմնավոր էակներին, բայց միաժամանակ նա բանականության կրող է:
Եզնիկ Կողբացին քննադատում զրադաշտական դուալիզմը, չարին սուբստանցիոնալ բնույթ հաղորդելը, ինչը տրամաբանորեն հանգեցնում է դեպի չարի աստծո ընդունումը, մինչդեռ Աստված որպես բարության անսպառ աղբյուր և խորհրդանիշ չի կարող չարիքի արարիչ լինել: Ուստի, աշխարհում առկա չարը միակ բանական էակին՝ մարդուն շնորհած ազատ կամքի արդյունքն է: Մարդիկ լիովին պատասխանատու են իրենց բոլոր, այդ թվում՝ չար գործողությունների համար: Ցույց է տալիս սնահավատության, ճակատագրապաշտության, աստղագուշակության, հեթանոսության վերապրուկների անհիմն լինելը:
=Տե՛ս նաև=
*[http://www.historyofarmenia.am/am/Encyclopedia_of_armenian_history_Eznik_Koxbaci ԵՊՀ Հայագիտական հետազոտությունների ինստիտուտ:]
*[http://www.matenadaran.am/?lng=3&id=263 ՄԵսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարան. հին ձեռագրերի գիտահետազոտական ինստիտուտ:]
*[http://ter-hambardzum.com/_ld/0/39_Qrist-Hayast..pdf Քրիստոնյա Հայաստան հանրագիտարան:]
*Ով ով է.հայեր(կենսագրական հանրագիտարան:Երկու հատորով),ՀՀ խմբ. հանձնաժողով՝ Հ. Մ. Այվազյան (գլխ. խմբագիր) և ուրիշներ,Երևան,Հայկական հանրագիտարան հրատ.,Հ.1,Աբալյան-Ղուշչյան,2005:
[[Category:Փիլիսոփաներ]] [[Category:Թարգմանիչներ]] [[Category:Եկեղեցական գործիչներ]]