| Ալիշան Ղևոնդ | |
| Алишан Гевонд | |
| |
| Այլ անուններ: | Ալիշանյան Քերովբե Պետրոս Մարգարի |
| Անգլերեն: | Alishan Ghewond |
| Հայերեն: | Ալիշան Ղևոնդ |
| Ծննդյան տարեթիվը: | 06.07.1820 |
| Ծննդավայրը: | Ստամբուլ, Թուրքիա |
| Մահվան տարեթիվը: | 09.11.1901 |
| Մահվան վայրը: | Վենետիկ, Իտալիա |
| Համառոտ տվյալներ: Պատմաբան, բանաստեղծ, բանասեր, աշխարհագրագետ, թարգմանիչ: | |
Բովանդակություն
Կենսագրություն
Ծնվել է 1820թ. հուլիսի 6-ին (18-ին) Թուրքիայի Ստամբուլ քաղաքում:
Կրթություն
- 1830-1832թթ. սովորել է Վ. Չալըխյան վարժարանում:
- 1832-1841թթ. սովորել է Վենետիկի Մխիթարյանների դպրոցում:
Աշխատանքային գործունեություն
- 1841-1850թթ., 1866-1872թթ. դասավանդել է Վենետիկի Ռափայելյան վարժարանում:
- 1848թ.-ից՝ Վենետիկի Ռափայելյան վարժարանի տեսուչ:
- 1849-1851թթ.՝ «Բազմավեպ» հանդեսի խմբագիր:
- 1859-1861թթ.՝ Փարիզի Մուրատյան վարժարանի ուսուցիչ:
- 1870թ. Մխիթարյան միաբանության աթոռակալ:
Ձեռքբերումներ
- 1838թ.՝ Վենետիկի Մխիթարյան միաբանության անդամ:
- 1866թ.՝ Ֆրանսիական ակադեմիայի Պատվո լեգեոնի դափնեկիր:
- 1887թ.՝ Իտալիայի Ասիական ընկերության պատվավոր անդամ:
- 1896թ.՝ Վենետիկի ակադեմիայի պատվավոր անդամ:
- 1897թ.՝ Ենայի փիլիսոփայական ակադեմիայի պատվավոր անդամ:
Այլ
- 1872թ.-ից ամբողջովին նվիրվել է գիտական գործունեությանը։
- Ալիշանը գրական ասպարեզ է իջել որպես բանաստեղծ, նրա ստեղծագործությունները դարձել են ազգային-ազատագրական ձգտումների արձագանքն ու արտացոլումը: Այդ երկերում, որոնք գրված են աշխարհաբարով, նա պատկերել է հայ ժողովրդի պատմական անցյալի հերոսական դրվագները։ 1847-1860թթ. «Բազմավեպ»–ում Նահապետ ստորագրությամբ Ալիշանը հրատարակել է մի շարք բանաստեղծություններ և պոեմներ («Ողբամ զքեզ, Հայոց աշխարհ», «Հրազդան», «Մասիսու սարերն», «Աշոտ Երկաթ ի ծովուն Սեւանայ»), որոնք նրա պոեզիայի բարձրակետն են։
- Ալիշանն իր ուժերը փորձել է նաև գեղարվեստական արձակում՝ հրատարակելով «Յուշիկք հայրենեաց հայոց» պատմա–գեղարվեստական ստեղծագործությունը։ Հայ ժողովրդի հերոսական անցյալի օրինակավ նա երիտասարդ սերնդին սովորեցրել է սիրել հայրենիքը, չխնայել կյանքը նրա փրկության համար («Կարմիրն Վարդան»), գնահատել ու պահպանել ժողովրդի մշակույթը («Աբգար Դպիր»)։
- Ալիշանը կատարել է բազմաթիվ թարգմանություններ: Եղել է հայ ժողովրդական բանարվեստի առաջին գնահատողներից և բանահավաք-ուսումնասիրողներից: «Հայոց երգք ռամկականք» ժողովածուն մեր գիտական բանագիտության առաջին աշխատություններից է։ Իր լավագույն ստեղծագործություններով Ալիշանը հաղթահարել է կլասիցիզմը և ուղի հարթել ռոմանտիզմի համար՝ դառնալով այդ ուղղության հիմնադիրներից մեկը հայ գրականության մեջ։
- Կոչ անելով հայությանը «զէնքն ի ձեռին» ազատագրել հայրենիքը, պայքարով ձեռք բերել սեփական ազատությունն ու անկախությունը՝ Ալիշանը, սակայն, ապագա Հայաստանի հասարակական–քաղաքական կառուցվածքը պատկերացրել է որպես լուսավորյալ միապետություն («Յուշիկք...»–ի «Ըսկիզբն տարւոյ և մարդկութեան ի Հայս», «Աշոտ Ա և Հայաստան հազար տարի առաջ» գլուխները)։
- 1843թ.-ից հանդես է եկել գիտական հոդվածներով՝ «Բազմավեպի»–ի էջերում։
- «Քաղաքական աշխարհագրութիւն ...» ծավալուն աշխատությունում ներկայացրել է աշխարհի քաղաքական աշխարհագրությունը 19-րդ դարի կեսերին, արժեքավոր տեղեկություններ հաղորդել ժողովուրդների պատմության, մշակութային կյանքի, բարքերի ու սովորույթների մասին՝ ընդգրկելով նաև հայաբնակ գաղթավայրերը:
- «Տեղագիր Հայոց Մեծաց» (1855) աշխատության մեջ տեղագրել է պատմական Հայաստանի գավառները, տվել նրանց համապատասխան գիտա–աշխարհագրական բնութագրությունը։ Ալիշանը նախատեսել էր գրել պատմական Հայաստանի բոլոր 15 նահանգների մասին պատմա–աշխարհագրական բնույթի աշխատություններ, որոնք պետք է զետեղվեին 20-22 մեծադիր հատորներում։ Շարքի առաջին գործն է «Շիրակ»-ը (1881), որտեղ Ալիշանը, բնավ Հայաստանում եղած չլինելով, հանգամանալից քննության է ենթարկել այդ գավառի պատմությունն ու աշխարհագրությունը։ Այնուհետև իրար են հաջորդել «Սիսուան» (1885), «Այրարատ»(1890) և «Սիսական»(1893) աշխատությունները, որոնք չհնացող կոթողներ են հայագիտության գանձարանում։ Այդ գործերում Ալիշանը տեղագրել է Հայաստանի պատմական նահանգների լեռները, գետերը, լճերը, ձորերը, արժեքավոր տեղեկություններ հաղորդել քաղաքներում, շեներում ու գյուղերում եղած մեծ ու փոքր պատմական հուշարձանների մասին։ Նրա տեղագրական երկերում հավաքված են բազմաթիվ մեծարժեք նյութեր հայկական վանքերի, զանազան հուշարձանների վրա եղած արձանագրություններից, ամփոփված են իր նկարագրված բոլոր արձանագրությունները։ Ալիշանը հետևել է ժամանակին լայն տարածում ստացած «աշխարհագրական ուղղությանը», ըստ որի մարդկային հասարակության զարգացման հիմնական ազդակը աշխարհագրական միջավայրն է։ Նրանով են պայմանավորվում երկրների ու ժողովուրդների միջև եղած տարբերությունները։ 1881թ. Վենետիկում կայացած աշխարհագրագետների համաշխարհային երրորդ կոնգրեսում Ալիշանը կարդացել է «Հայկական աշխարհագիտություն» թեմայով զեկուցում, որտեղ, ի թիվս Հայաստանի աշխարհագրության հետ առնչվող բազում հարցերի, պաշտպանել է այդ տեսությունը։
- «Նշմարք հայկականք»-ում անդրադարձել է Հայաստանի տեղանուններին, պատմական իրադարձություններին, նյութական մշակույթի հուշարձաններին:
- Ներսես Շնորհալու գործունեությանը, նրա հարուստ ժառանգությանն ու ժամանակաշրջանին է նվիրված «Շնորհալի և պարագա իւր» երկը (1873):
- Ուշագրավ է Ալիշանի «Հայբուսակ կամ հայկական բուսաբանութիւն» (1895) աշխատությունը, ուր հավաքել, դասդասել և գիտականորեն բնութագրել է հայկական բնաշխարհի ավելի քան 3400 բույսեր ու ծաղկատեսակներ։
- «Հին հաւատք կամ հեթանոսական կրօնք հայոց» (1895) երկում ներկայացրել է հայկական հեթանոսական կրոնը, աստվածությունները, պաշտամունքները, հավատալիքները:
- Ալիշանը թողել է նաև բազմաթիվ չտպագրված աշխատություններ:
- Ալիշանը կարևոր ներդրում ունի մի շարք հայ պատմիչների գործերի գիտական հրատարակման բնագավառում։ Դրանցից են՝ Կիրակոս Գանձակեցու «Համառօտ պատմութիւն» (1865), Լաբուբնա ասորի մատենագրի «Թուղթ Աբգարու...», Խոսրով Անձևացու «Մեկնութիւն աղօթից պատարագին»(1869), «Կամենից, Տարեգիրք հայոց Լեհաստանի և Ռումենիոյ» (1896) երկերը, «Սոփերք հայկականք» մատենաշարի 22 հատորիկները (1853-1861)։
- Թարգմանել է Ջ. Միլտոնի, Ջ. Բայրոնի, Ֆ. Շիլլերի, Հ. Լոնգֆելլոյի գործերից:
- Թաղված է Վենետիկի Ս. Ղազար կղզում։
Նկարներ
Ղևոնդ Ալիշան
Ալիշանի կիսանդրին Մխիթարյան միաբանությունում:
Տեսանյութեր
Մատենագիտություն
- Ալիշան Ղ., Տեղագիր Հայոց Մեծաց, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1855։
- Ալիշան Ղ., Շնորհալի եւ պարագայ իւր, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1873։
- Ալիշան Ղ., Շիրակ. Տեղագրութիւն պատկերացոյց, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1881։
- Ալիշան Ղ., Այրարատ. Բնաշխարհ Հայաստանեայց, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1890։
- Ալիշան Ղ., Սիսական. Տեղագրութիւն Սիւնեաց աշխարհի։ Վենետիկ, 1893։
- Ալիշան Ղ., Հայբուսակ կամ հայկական բուսաբանութիւն, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1895։
- Ալիշան Ղ., Հայ-Վենետ կամ յառընչութիւնք հայոց եւ վենետաց ի ԺԳ-Դ եւ ի ԺԵ-Զ դարս, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1896։
- Ալիշան Ղ., Կամենից. Տարեգիրք Հայոց Լեհաստանի եւ Ռումենիոյ, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1896։
- Ալիշան Ղ., Արշալոյս քրիստոնէութեան Հայոց, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1901։
- Ալիշան Ղ., Հայապատում. Պատմիչք եւ Պատմութիւնք Հայոց, Հտ. Ա, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1901։
- Ալիշան Ղ., Հայապատում. Պատմիչք եւ Պատմութիւնք Հայոց, Հտ. Բ-Գ, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1901։
- Ալիշան Ղ., Հայաստան յառաջ քան զլինելն Հայաստան, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1904։
- Ալիշան Ղ., Հին հաւատք կամ հեթանոսական կրօնք Հայոց, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1910։
- Ալիշան Ղ., Յուշիկք հայրենեաց Հայոց, Հտ. Ա-Բ, Երկրորդ հրատարակութիւն, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1921։
- Ալիշան Ղ., Աբուսահլ հայ. Պատմութիւն եկեղեցեաց եւ վանորէից Եգիպտոսի, Երկրորդ տպագրութիւն, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1933։
- Leonce M. Alishan, Léon le Magnifique premier Roi de Sissouan ou de l'Arménocilicie, Traduit le P. Georges Bayan, Venise- St. Lazare, 1888.
- Alishan Gewond, L'Armeno-Veneto: compendio storico e documenti delle relazioni degli Armeni coi Veneziani primo periodo, Volume 1, secoli XIII-XIV., Venezia, 1893.
- Alishan Gewond, Sissouan ou l'Arméno-Cilicie description géographique et historique. Venise-St. Lazare, 1899.
Տե՛ս նաև
- Ով ով է.հայեր (կենսագրական հանրագիտարան: Երկու հատորով), ՀՀ խմբ. հանձնաժողով՝ Հ. Մ. Այվազյան (գլխ. խմբագիր) և ուրիշներ, Երևան, Հայկական հանրագիտարան հրատ., Հ.1, Աբալյան-Ղուշչյան, 2005:
- Շտիկյան Ս., Ալիշանի գեղարվեստական ստեղծագործությունը, Երևան, 1967։
- Շտիկյան Ս. Ա., Ղևոնդ Ալիշան (Ծննդյան 150-ամյակի առթիվ).- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1970, № 2, էջ 13-26։
- Շտիկյան Սուրեն, Ղևոնդ Ալիշանի նորահայտ նամակները.- Լրաբեր Հասարակական Գիտությունների, 1977, № 7, էջ 95-106։
- Շտիկյան Ս. Ա., Ալիշանի անստորագիր գործերը «Բազմավեպի» էջերում.- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1978, № 2, էջ 81-92։
- Շտիկյան Սուրեն֊, Ալիշանը հայ մտավորականների հուշերում.- «Լրաբեր Հասարակական Գիտությունների», 1987, № 6, էջ 37-46։
- Շտիկյան Սուրեն, Պատկերներ Ալիշանի կյանքից‚ Գրական թերթ‚ 1979, № 5‚ հունվարի 12։
- Շտիկյան Սուրեն, Եզակի մեծություն (Ղևոնդ Ալիշանի ծննդյան 160-ամյակի առթիվ)‚ Գրական թերթ‚ 1980, № 29‚ հուլիսի 18։ Արտատպված նաև «Կանչ» (Բեյրութ)‚ 1980, № 466‚ օգոստոսի 23 եւ «Լրաբեր» (ԱՄՆ)‚ 1980, № 3‚ հոկտեմբերի 25։
- Շտիկյան Սուրեն, Ղևոնդ Ալիշան‚ Երեկոյան Երևան‚ 1990, № 168‚ հուլիսի 28։
- Շտիկյան Սուրեն, Ղևոնդ Ալիշան (Ծննդյան 170-ամյակի առթիվ)‚- Լենինյան ուղիով‚ 1990, № 8‚ օգոստոս։
- Ալիշանի տպագիր և անտիպ գործերի մատենագիտութիւն, տե՛ս Ղազիկեան Արսէն, Հայկական մատենագիտութիւն և հանրագիտարան հայ կեանքի, Պրակ առաջին. Ա-Թ, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1909, էջ 34-68։
- Ղևոնդ Ալիշանի կեսնագրությունը:
- ԵՊՀ հայագիտական հետազոտությունների ինստիտուտ:Ղևոնդ Ալիշան:
- Հայկական Հանրագիտարան/Ղևոնդ Ալիշան:
- Мировое искусство.
- Association Culturelle Arménienne de Marne-la-Vallée (France).