| Մխիթար Գոշ | |
| Мхитар Гош | |
| |
| Անգլերեն: | Mkhitar Gosh |
| Հայերեն: | Մխիթար Գոշ |
| Ծննդյան տարեթիվը: | 1120-ականներ |
| Ծննդավայրը: | Գանձակ (այժմ՝ Գյանջա, Ադրբեջան) |
| Մահվան տարեթիվը: | 1213 |
| Մահվան վայրը: | Նոր Գետիկ, գ. Գոշ Տավուշի մարզ, ՀՀ |
| Համառոտ տվյալներ: առակագիր, օրենդսիր: | |
Բովանդակություն
Կենսագրություն
Մխիթար Գոշը ծնվել է 1120-ական թթ. Գանձակում (այշմ՝ Գյանջա, Ադրբեջան): Սկզբնական կրթությունը ստացել է ծննդավայրում: Ձեռնադրվել է կուսակրոն քահան: Աշակերտել է Հովհաննես Տավուշեցուն և ուրիշ գիտնականներին, ստացել վարդապետի կոչում: Մեկնել է Կիլիկիա. թաքցնելով վարդապետի աստիճանը՝ ուսանել է Սև Լեռան երևելի գիտնականների մոտ, վերստին ստացել վարդապետի աստիճան: Վերադերձել է նախ Գանձակ; Այստեղ Աղվանից Ստեփանոս կաթողիկոսի և Մխիթար Գոշի հարաբերությունները լարվում են այնքան, որ կաթողիկոսը Գոշին վնաս պատճառելու համար դիմում է մահմեդական իշխանների օգնությանը: Այս հալածանքների պատճառով Գոշը տեղափոխվում է Հաթերքի իշխան Վախթանգի մոտ՝ Խաչեն, այնտեղից էլ՝ Գետիկի վանք: Վանքի՝ երկրաշարժից ավերվելուց հետո Զաքարե Բ Մեծ և Իվանե Ա իշխանների հովանավորությամբ Գետիկից ոչ հեռու կառուցել է Նոր Գետիկի վանքը և վայելել է իբրև <<այր իմաստուն, վարդապետական ուսմամբ հռչակեալ>>, եղել է նաև Զաքարե Երկայնաբազուկի խոստովանահայրն ու խորհրդատուն: Նրա գրչին են պատկանում մատենագրության զանազան ճյուղերին վերաբերող մոտ մեկ տասնյակ աշխատություններ. <<Համառօտ մեկնուիւն մարգարէութեան Երեմիայի>>, <<Ողբք ի վերայ բնութեանս՝ ի դիմաց Ադամայ առ որդիս նորա>>, <<Յայտարարութւն ուղղափառութեան հաւատոյ ընդդէմ ամենայն հերձուածողաց՝ ի խնդրոյ մեծ զօրավարին Զաքարէի և եղբօր իւրոյ>>, <<Թուղթ խրատականք>>, <<Շարք հայրապետացն Աղուանից>>, աղոթքներ (<<Վկայութիւն սրբոյն Խորովայ>>), առակներ [<<Գիրք դատաստանին>> (<<Դատաստանագիրք հայոց>>): Մխիթար Գոշի գործունեությունը զուգադիպում է այն ժամանակներին, երբ հայ-վրաց ռազմական ուժերը Զաքարյան եղբայրների գլխավորությամբ տապալում են սելջուկ նվաճողների լուծը։ Ազատագրվում են պատմական Հայաստանի հյուսիսային շրջանները, հաստատվում է Զաքարյան տոհմի իշխանությունը։ Մխիթար Գոշը վախճանվել է խոր ծերության հասակում՝ 1213 թվականին, և թաղվել Նոր Գետիկում։ Մխիթար Գոշի արձանը կանգնեցված է Մատենադարանի առջև, Երևանում նրա անունով կոչվել է համալսարան, 1993-ին սահմանվել է ՀՀ Մխիթար Գոշ մեդալը: ]
Դատաստանագիրք
Մխիթար Գոշի <<Գիրք դատաստանինՆ>> միջնադարյան իրավունքի հայկական հուշարձան է: Կազմվել է 1184-ին: Բաղկացած է նախադրությունից (10 գլուխ) և 151 հոդվածներից: Աղբյուրներն են Աստվածաշունչը (Մովսեսական օրենքներ),հայոց կանոնները, սովորութային իրավունքները: Կիրառվել է բուն Հայաստանում և հայկական գաղթավայրերում՝ Լեհաստանում, Աստրախանում, Վրաստանում, Սուդանում (առ այսօր) ևն: Առաջին անգամ հրատարակել է Վ. Բաստամյանը՝ 1880-ին: Թարգմանվել է լատիներեն (1843, 1869), ղփչաղերեն, վրացերեն, ռուսերեն(1828): Ընդգրկում է իրավունքի բոլոր ճյուղերն ու ինստիտուտները, հասարակական հարաբերությունների բազմազան բնագավառները՝ քրեական, քաղաքացիական, ամուսնաընտանեկան, դատական և պետության իրավունքները: Գիրքն արժանավոր տեղեկություններ է հաղորդում նաև հայ ժողովրդի կյանքի ու կենցաղի մասին: Դատաստանագրքի շուրջ 40 ձեռագիր, այդ թվում՝ հնագույնը պահվում է Մատենադարանում: Հայտնի են Դատաստանագրքի Ա, Բ, Գ, խմբագրությունները: Ա խմբագրությունը բաղկացած է նախադրությունից և բուն Դատաստանագրքից (251 հոդված): Բ խմբագրությունը բաժանվում է աշխարհական (130 հոդված) և եկեղեցական մասերի (124 հոդված): Գ խմբագրությունը նույնանում է Ա-ի հետ, սակայն համառոտ է և պարունակում է գործնական իրավանորմեր: Ենթադրվում է, որ գորշաշվել և կիրառվել է առավելապես Գ խմբագրությունը: Դատաստանագիրքը գրվել է հայ ժողովրդի ազգային-ազատագրական ոգի բարձրացնելու, հայոց պետականության վերաստեղծման, ապագա թագավորության պետարիավական հիմունքները սահմանելու, հայ հասարակությունում Հայ առաքելական եկեղեցու դիրքերն ամրապնդելու, օտարների դեմ պայքարում ազգային ինքնությունը պահպանելու նպատակով: Հայոց թագավորության վերականնումը իրական և գործնական հիմքերի վրա դնելու համար Գոշը ձգտել է ստեղծել ազգային օրենսգիրք, բավարարել հայ հասարակության բոլոր խավերի իրավական պահանջմունքները, կանոնակարգել նրանց իրավահարաբերությունները, և ամենակարևորը, պաշտպանել ընդհանուր համազգային շահերը, ժողովրդի ինքնությունն ու քաղաքական պայքարը: Այդ պատճառով Դատաստանագիրքը հոգևոր մեծ արժեք լինելուց բացի դարձել էր ամենօրյա կիրառության ուղեցույց և իրավաքաղաքական ծրագիր: Իր Դատաստանագրքով Գոշն ազդեցիկ զենք է տվել հայ իշխաններին և ավատատերերին՝ իրենց քաղաքական դիրքերն ամրապնդելու, սեփական իշխանությունը հաստատելու, Հայ եկեղեցուն՝ կրոնադավանական պայքարում (բուն Հայաստանում Հույն և Վրաց եկեղեցիների, Կիլիկիան Հայաստանում՝ Հույն և Կաթոլիկ եկեղեցիների հետ միություն կազմելու փորձերի դեմ) իր ինքնուրույնությունը պահպանելու, նվիրապետությունը սրբագործելու, հոգևորականությանը՝ իր արտոնությունները պահպանելու, ինչպես նաև շիանակններին՝ ավատական կամայականություններից, կեղեքումներից, պաշտոնական չարաշահումներից պաշտպանելու համար: Գոշն իր Դատաստանագրքով ջանացել է ապահովել երկրի ներսում արդարությունն ու խաղաղությունը, կայունացնել հասարակության ներքին անդորրը, որպեսզի երկրի բոլոր ուժերը կարողանան հարմար պահին հզոր պոռթկումով, հոգևոր և ֆիզիկական ուժերի կենտրոնացումով պայքարել անկախության համար և վերականգնել թագավորությունը: Դատաստանագիրքը գրելու պատճառը ոչ միայն բարքերի անկումն էր, խախտված իրավահարաբերությունները, այլև գրավոր դատաստանագիրք չունենալու հայերին ուղղված մեղադրանքները և հայերի գործերը մահմեդական դատարաններում չքննելու մտահոգությունը: Դատաստանագրքի երևան գալու նախադրյալներ էին նաև քաղաքների աճը, քաղաքային կյանքի աշխոիժացումը, առևտրի, վաշխառության, արհեստների զարգացումը և դրանց հետ կապված՝ իրավահարաբերությունների կարգավորման անհրաժեշտությունը: Գոշի Դատաստանագիրքը կազմել է իր պետաիրավական տեսության հիման վրա, որը նրա ընդհանուր քաղաքական տեսության մասն էր կազմում: Անցյալի փորձի և իր ժամանակի կյանքի դիտարկումների ընդհանրացմամբ Գոշը հանգել է այն եզրակացության, որ օետությունն ու եկեղեցին այն երկու հիմնական սյուններն են, որոնք պահում են հասարակության ամբողջ շենքը որպես քաղաքական իրողություն: Դատաստանագրքի ամբողջ նյութը հիմնականում ընտրված է այդ սյուներին համապատասխան և հյուսված դրանց վրա: Գոշը ներկայացրել է պետություն-եկեղեցի, պետություն-իշխաններ, եկեղեցի-ռամիկներ իրավահարաբերությունները: Ըստ Գոշի, թագավորության նպատակահարմար կառուցվածքը կենտրոնացված իշխանությունն ՝ ժառանգական միապետի գլխավորությամբ: Թագավորը կարգվում է Աստծուց, և միայն Աստված կարող է նրան փոխել: Գոշը թագավորի անձը հայտարարում է սրբազան ու անձեռնմխելի: Կենտրոնացված ու խիստ ուժեղ թագավորական իշխանության մեջ է Գոշը տեսել ռազմաքաղաքական ուժեղ և կենսունակ պետության գրավականը: Պետականության վերականգնման և թագավորական իշխանության ստեղծման գործում օրենսդիրն առաջնակարգ նշանակություն է տվել Հայ եկեղեցուն, որը համահայկական միակ կենտրոնացված կառույցն էր և մեծ հնարավորություններ ուներ հայ ժողովրդին ընդհանուր գաղափարի շուրջ համախմբելու: Գոշը եկեղեցին դիտել է որպես ազգային և պետական գաղափարախոսության կրող, և լինելով ազգային եկեղեցու գաղափարի կողմնակից, մերժել է Հույն և Կաթոլիկ եկեղեցիների հետ միությունը: Եկեղեցիների միությունը նա պատկերացրել է առաքելական շրջանի եկեղեցու նման, երբ ընդհանրության գաղափարը հատկանշում էր նաև եկեղեցիների հավասարություն: Գոշն իր Դատաստանագրքով ձգտել է ամրապնդել Հայ եկեղեցին՝ որպես հուսալի պատվար թե՜ ընդդեմ քրիստնյա Արևմուտքի և թե՜ ընդդեմ մահմեդականների: Գոշը պշտպանել է Հայ եկեղեցին ոչ միայն որպես ազգային գաղափարների կրողի և համահայկական կառույցի, այլևէ որպես ավատական հասարակություն: Դատաստանագրքում բազմաթիվ են եկեղեցում սեփականատիրական իրավունքներին և ունեցվածքի պաշտպանության: Այդ հոդվածները հորդորից, խրատից, քարոզից ու բարոյախոսությունից զատ նախատեսում են նաև ծանր ու խիստ պատիժներ եկեղեցու ունեցվածքի դեմ ոտնձգություն կատարողների համար: Գոշի աշխարհիկ իշխող դասին քարոզում է չմիջամտել հոգևոր գործերին, չհափշտակել եկեղեցու ունեցվածքը, միաժամանակ խրատում՝ չափից ավելի չնեղել շինականներին, իսկ եկեղեցական դասին հրահանգում ՝՝ զբաղվել հոգևոր գործերով, ծառայել Աստծուն: Ըստ Դատաստանագրքի դատական համակարգը հետևյալն է՝ պետական դատարաններ (թագավորական, թագավորին առընթեր, իշխանական, իշխանին առընթեր, ստորին), ավատատիրական (տերունական, եղբայրությունների), եկեղեցական (կաթողիկոսական, եպիսկոպոսական, վարդապետական, քահանայական) և արտակարգ: Դատաստանագրքում մեղքն ընկալվում է երկու իմաստով՝ կրոնական և իրավական, առաջինը որպես աստվածադիր, մյուսը՝ մարդու սահմանած օրինականության խաղտում: Ընդունելով, որ մեղքն իրավական իմաստով միաժամանակ մեղք է կրոնական իմաստով՝ գոշը, համապատասխանաբար, նախատեսում էր երկու բնույթի պատիժ՝ հոգևոր-եկեղեցական, երկրորդը՝ աշխարհիկ դատարանները: Գոշն ընդունել է հետևյալ պատիժները՝ հոգևոր-եկեղեցական (բանադրանք, նզովք, ապաշխարություն, աստիճանազրկում, պաշտոնազրկում),մարմնական-նյութական (մահապատիժ, մարմնական պատիժներ), ազատությունը զրկող կամ սահմանափակող: Գոշն ընդունել է հանցանքի ու պատժի համամասնության սկզբունքը: Դատաստանագիրքն ուշագրավ դրույթներ է արտահայտում նաև ամուսինների անձնական և գույքային հարաբերությունների կարգավորման բնագավառում: Ըստ Դատաստանագրքի՝ հպատակ մահմեդականը դրվում է հպատակ հային հավասար վիճակի մեջ, օրենսգրքում չկա մահմեդականի նկատմամբ կրոնական անհանդուրժողականություն և իրավական խտրականություն, չի ոտնահարվում նրա մարդկային արժանապատվությունը, մահմեդականը չի վճարվում լրացուցիչ հարկ ու տուրք, նրա անձը, կայնքը, գույքը պաշտպանվում են օրենքով: Դրանով Գոշը կրոնագաղափարական հակառակորդներին հակադրել է կրոնական հանդուրժողականություն և վսեմ գաղափարաբանություն, զինական թշնամիների իրավաքաղաքական խտրական համակարգին՝ անխտրական համակեցության լայնախոհ, մարդկային ծրագիր: Դատաստանագիրքն բացառիկ կարևոր նշանակություն ունի հայ ժողովրդի ներքին կյանքին վերաբերող տեղեկությունների առումով:Այն հսկայանան իրավաքաղաքական և ընդհանրապես միջնադարի համաշխարհային իրավական մտքի խոշորագույն հուշարձաններից է, ամփոփում է ժամանակի համար շատ առաջավոր դրույթներ: Այս իմաստով Գոշը միջնադարյան հումանիզմի ներկայացուցիչ է:
Առակներ
Եթե հասարակական կյանքում տեղի ունեցած փոփոխությունները,մարդկային-ընկերային նոր հարաբերությունները Մխիթար Գոշը Դատաստանագրքում աշխատել է կարգավորել օրենսդիր միջոցներով, ապա առակների ժողովածուներում նույն նպատակին ձգտել է հասնել խրատաբանությամբ:Առակների նյութը հիմնականում հասարակական և կենցաղային խնդիրներն են, դասակարգերի, դասերի ու խավերի, անհատների փոխհարաբերության հարցերը, որոնք նոր էին հայ գրականության մեջ։ Այստեղ արտացոլված է դարաշրջանի հասարակության պատկերը բազմազան գծերով։ Գոշը շոշափում է խնդիրներ, որով նրա ժողովածուն առանձին կարևորություն է ստանում ժամանակի սոցիալ–պատմական իրադրության պարզաբանման համար։ Մի շարք առակներում երևում է հասարակական շերտավորումը և սոցիալական պայքարի առկայությունը։ Մարդիկ դատում ու դատապարտում են իշխաններին, տրտնջում թագավորներից, նույնիսկ՝ աստծուց։ Սակայն հեղինակի կարծիքով, ժողովուրդը պետք է հնազանդվի իշխողներին, իսկ վերջիններս պարտավոր են նրան պահպանել օտար կեղեքիչներից ու վտանգից։ Առակներում ևս Գոշը կենտրոնացած ուժեղ պետականության գաղափարն է արծածում։ Այստեղ այլաբանորեն կոնկրետ մարդն է նկարագծվում՝ իբրև գյուղացի, քաղաքացի, ազնվական–իշխան, արհեստավոր, կրոնավոր, թագավոր և այլն՝ իր կեցության առանձնահատկություններով։ Գոշը իր ժողովածուն կազմել է ուսուցողական նպատակներով։ Նրա համար առակը հրապարակախոսության միջոց է՝ դրվատելու առաքինությունները, ծաղրելու պակասությունները, հիմարությունն ու տգիտությունը, խարազելու չարիքը։ Ժողովածուն ունի կուռ կառուցվածք. պարունակում է 190 առակ, որոնք երեք գլխավոր բաժիններում դասավորված են որոշակի կարգով, ըստ գործող անձանց կամ նյութի՝ երկնային մարմիններ ու երկիր, տնկիներ ու ծառեր, բույսեր ու ծաղիկներ, մրգեր, լեռ, գետ, աղբյուր, ջրային ու ցամաքային կենդանիներ, թռչուններ, մարդիկ։ Բարոյականք կոչված առակների նյութը բույսերի և կենդանիների հատկություններն են, բարքը, որ հեղինակը դնում է իբրև առակի պատմողական մաս և դրանից հանում բարոյախոսական եզրակացություն։ Այդ պատճառով էլ այս խմբի առակները մեծ մասամբ սակավ գործողությամբ այլաբանական համեմատություններ են։ Գործողությունն ուժեղ է առասպելական և ստեղծական կոչված առակներում, որոնց նյութը քաղված է կենդանիների ու մարդկանց կյանքից։ Բոլոր դեպքերում պատմվածքի մասը ծավալուն չէ։ Առասպելական, մասամբ և ստեղծական առակներում Գոշը վերցնում է այնպիսի գործող անձինք, որոնց սոսկ անունները պատրաստի հասկացություններ են. աղվես՝ խորամանկություն, նապաստակ՝ վախկոտություն, արջ՝ միամտություն–հիմարություն ևն։ Նրա առակների ժողովածուն առաջին արձակ ստեղծագործությունն է հայ գրականության մեջ, որ գրված է իբրև գրական–գեղարվեստական երկ։ Այս իմաստով Գոշը գեղարվեստական արձակի հիմնադիրն է հայ գրականության մեջ։ Գոշի առակներն առաջին անգամ հրատարակվել են 1790 թվականին Վենետիկում, թարգմանվել են ֆրանսերեն և ռուսերեն։
Յայտարարութիւն
Գոշի <<Յայտարարութիւն>> որը հայագիտության մեջ հայտնի է նաև <<Գծագրութիւն... յաղագս Վրաց>> և <<Թուղթ առ վրացիսն՝ յաղագս ուղղափառութեան հաւատոյ>> անուներով, հեղինակաի կարևոր դավանական երկասիրությունն է: Այն վրացի մատենագիր Արսեն Վաչեսձեի <<Դոգմատիկոն>>-ի <<Երեսուն գլուխ հայոց հերձվածք>> գլխում հայերին ներկայացված մեղադրանքների պատասխանն է: Թղթի նպատակն է ներկայացնել հայոց դավանանքն ու ծիսակարգը, բացատրել դրանց յուրահատկությունները և ցույց տալ, որ հայերը, ինչպես և հույները ու վրացիները, հերձվածողներ չեն: Երկն աչքի է ընկնում ազգամիջյան համերաշխության և կրոնական հանդուրժողականության ոգով, և այդ առումով, շահեկանորեն տարբերվում է նույն ժամանակի հույն և վրացի հեղինակների՝ հայերին և և Հայ առաքելական եկեղեցուն ուղղված հայոյախառն գրություններից: Գոշի դեմ է դավանական տարբերությունները ժողովուրդների հարաբերությունների լարման առիթ դարձնելուն և, պաշտպանելով Հայ եկեղեցու ուղղափառությունը, հերձված չի համարում երկաբանությունը և կոչ է անում մյուս ազգերի հոգևորականներին վարվել նույն կերպ: Ըստ Գոշի՝ ազգերը պետք է հարգեն իրար և միմյանց <<կարգերը>>, թողնեն, որ յուրաքանչյուր ազգ ապրի այն <<կարգով>>, որը ընտրել է ինքը:
Կրթություն
- Սկզբնական կրթությունը ստացել է ծննդավայրում և ձեռնադրվել է կուսակրոն քահանա:
- Սովորել է Կիլիկիայի Սև լեռան երևելի գիտնականների մոտ:
Աշխատանքային գործունեություն
- Եղել է Նոր Գետիկում իր հիմնադրած դպրոցի ուսուցչապետը:
Այլ
- Գոշի կենսագիրը համարվում է Կիրակոս Գանձակեցին: Ըստ Գանձակեցու Մխիթարին <<Մականունով այսպես՝ Գոշ էին կոչում նրան, որովհետև շատ քիչ էին նրա մազերը>>:
Նկարներ
Գոշավանք
<<Մխիթար Գոշ>> շքանշանը
Դատաստանագիրք
Մխիթար Գոշի արձանը Մատենադարանի դիմաց
Զաքարե Բ Զաքարյան Երկայնաբազուկ
Հրապարակումներ մամուլում
- Ա. Թ. Թովմասյան <<Հին և միջնադարյան հայ քրեական իրավունք>>, ԵՊՀ հրատարակչուիթյուն, 1962
- Խ. Ա. Թ. Թորոսյան <<Մխիթար Գոշի Դատաստանագրքի գոծունեության մասին միջնադարյան Հայաստանում
- <<Մխիթար Գոշի գիտական ժառանգությունը. պատմություն և արդիականություն>>, գիտաժողովի նյութերի հավաքածու, Ե. 2014
- Է. Ա. Պիվազյան, <<Մխիթար Գոշի Դատաստանագրքի խմբագրությունների մասին>>