Թումանյան Հովհաննես Թադևոսի

Թումանյան Հովհաննես Թադևոսի
Фамилия Имя Отчество
Անգլերեն:	Surname Name
Հայերեն:	Թումանյան Հովհաննես Թադևոսի
Ծննդյան տարեթիվը:	07(19).02.1869
Ծննդավայրը:	Դսեղ, Հայաստան
Մահվան տարեթիվը:	23.03.1923
Մահվան վայրը:	Մոսկվա, Ռուսաստան
Համառոտ տվյալներ: Բանաստեղծ, արձակագիր, գրական, ազգային և հասարակական գործիչ:

Կենսագրություն

Ծնվել է 1869թ. փետրվարի 7(19)-ին Հայաստանի Դսեղ (այժմ՝ ՀՀ Լոռու մարզում) գյուղում:

Մահացել է 1923թ. մարտի 23-ին Ռուսաստանի Մոսկվա քաղաքում:

Կրթություն

• 1877-1879թթ.՝ Դսեղի ծխական դպրոց:
• 1879-1883թթ.՝ Ջալալօղլու (այժմ Ստեփանավան) նորաբաց երկսեռ դպրոց:
• 1883-1887թթ. սովորել է Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցում:

Աշխատանքային գործունեություն

• 1887թ. կիսատ թողնելով ուսումը՝ աշխատել է Թիֆլիսի հայ եկեղեցական դատարանում:
• Աշխատել է Հայ Հրատարակչական միության գրասենյակում (մինչև 1893թ.)։
• 1893թ.-ից աշխատակցել է «Աղբյուր», «Մուրճ», «Հասկեր», «Հորիզոն» պարբերականներին:
• Զբաղվել է գրական և հասարակական գործունեությամբ:
• 1899թ. նրա նախաձեռնությամբ Թիֆլիսում ստեղծվել է «Վերնատուն» գրական խմբակը:
• 1912-1921թթ.՝ Հայ գրողների կովկասյան ընկերության նախագահ:
• 1918թ.՝ Հայոց հայրենակցական միությունների միության (ՀՀՄՄ) նախագահ:
• 1921-1922թթ.՝ Հայաստանի օգնության կոմիտեի նախագահ:
• Մասնակցել է «Լուսաբեր» դասագրքի և «Հայ գրողներ» քրեստոմատիայի ստեղծմանը:

Հասարակական գործունեություն

• 1905-1907թթ. մեծ ջանքեր է գործադրել ցարական իշխանությունների հրահրած հայ-թաթարական ընդհարումներին վերջ տալու համար: Այդ պատճառով երկու անգամ ձերբակալվել է (1908-1909, 1911-1912):
• 1918թ.՝ հայ-վրացական պատերազմի ժամանակ, խստագույնս քննադատել է 2 հավատակից ժողովուրդների թշնամությունը հրահրողներին:
• Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին սերտորեն համագործակցել է զորավար Անդրանիկի հետ, երկու անգամ եղել Արևմտյան Հայաստանում, անձամբ (դստեր հետ) մասնակցել Էջմիածնում հավաքված արևմտահայ գաղթականության և հատկապես որբ երեխաների խնամքի կազմակերպմանը:
• 1914թ. Թումանյանը միանում է «Պատերազմից վնասվածներին օգնող կոմիտե»-ին, որ հետագայում օգնում է մազապուրծ եղած հայ գաղթականներին Էջմիածնում հաստատվել:

Ստեղծագործական գործունեություն

• Գրել է բանաստեղծություններ, պոեմներ, քառյակներ, բալլադներ, պատմվածքներ ու հեքիաթներ, ակնարկներ, քննադատական ու հրապարակախոսական հոդվածներ:
• «Հառաչանք», «Լոռեցի Սաքո», «Մարո», «Անուշ» (համանուն օպերա՝ 1912, կինոնկար՝ 1983) պոեմներում պատկերված է հայ նահապետ, գյուղն իր սովորույթներով, պատկերացումներով, սոցիալ-կենցաղային հակասություններով:
• «Դեպի Անհունը» պոեմում բանաստեղծն անդրադառնում է կեցության հավերժական գաղտնիքներին, կյանքի ու մահվան առեղծվածին:
• «Պոետն ու Մուսան» պոեմում ծաղրել է անտարբեր ու գռեհիկ վերաբերմունքը ստեղծագործական աշխատանքի, գրողի և հասարակության փոխհարաբերության նկատմամբ:
• Իրական կյանքի պատկերն ու սոցիալական անարդարության դեմ խտացված բողոքն են արտահայտված «Գութանի երգը», «Խրճիթում» և այլ բանաստեղծություններում:
• «Հայոց լեռներում» բանաստեղծության մեջ, խոսելով հայ ժողովրդի դարավոր պատմության, մաքառումների և տանջալից ուղու մասին, հավատով է պատկերել հայրենիքի անպարտելի ու ստեղծագործ ոգին:
• «Հայրենիքիս հետ» բանաստեղծությունը Թումանյանը գրել է Մեծ Եղեռնի օրերին. նրա յուրաքանչյուր տունը մեր պատմության ու գոյափիլիսոփայության յուրօրինակ խտացում է։ Առաջին 2 քառատողերում «Զարկված ու զրկված, ողբի ու որբի հայրենիքի» պատկերներն են, իսկ երրորդը և չորրորդն ավարտվում են «Լույսի և հույսի, նոր ու հզոր հայրենիք» արտահայտություններով:
• XXդ. սկզբին Թումանյանը մշակել է երկու տասնյակից ավելի հայկական ժողովրդական հեքիաթներ, փոխադրել Գրիմ եղբայրների, ռուսական, հնդկական, ճապոնական, իտալական և այլ ժողովրդական հեքիաթներ:
• Իր հոդվածներում արծարծել է հասարակական կյանքի, գրականության, բանահյուսության, հայոց լեզվի ու բարբառների զարգացման հարցեր, գրել է ուսումնասիրություններ Նահապետ Քուչակի, Նաղաշ Հովնաթանի, Խաչատուր Աբովյանի և նրա «Վերք Հայաստանի» վեպի, Սայաթ-Նովայի, հայ հերոսական էպոսի պատմական արմատների մասին:
• Թարգմանել է Ալեքսանդր Պուշկինի, Ջորջ Բայրոնի, Միխայիլ Լերմոնտովի, Հենրի Լոնգֆելլոյի և ուրիշների գործերից:

Ձեռքբերումներ

• Ամենայն հայոց բանաստեղծ:

Այլ

• 1883թ.-ից բնակվել է Թիֆլիսում:
• 1888թ., տասնինը տարեկան հասակում, Թումանյանն ամուսնանում է տասնյոթամյա Օլգա Մաճկալյանի հետ: Նրանք ունեցել են 10 երեխա:
• Թումանյանի նախաձեռնությամբ Թիֆլիսում ստեղծված «Վերնատուն» գրական խմբակի անդամներն էին Ավետիք Իսահակյանը, Դերենիկ Դեմիրճյանը, Լևոն Շանթը, Ղազարոս Աղայանը, Պերճ Պռոշյանը, Նիկոլ Աղբալյանը և ուրիշներ: Որոշ ընդիջումներով այն գոյատևել է մինչև 1908թ.:
• Առաջին աշխարհամարտի ավարտից հետո ՀՀՄՄ շրջանակներում Թումանյանի գլխավորությամբ ստեղծվել է Քննիչ հանձնաժողով՝ Փարիզում հրավիրվելիք վեհաժողովին պատերազմում հայերի կրած վնասների մասին փաստաթուղթ պատրաստելու համար:
• Թումանյանը սկսել է ստեղծագործել 1880-ական թթ. կեսից: Որպես բանաստեղծ հայտնի է դարձել 1890-ական թթ.՝ «Բանաստեղծություններ» հավաքածուի (1-2 հատոր) լույս տեսնելուց հետո:
• Թումանյանն իր ստեղծագործություններով հեղաշրջում է կատարել հայ բազմադարյան գրականության մեջ: Նրա լեզուն և մտածողությունը պարզ են, ժողովրդական։ Նա խորությամբ է արտացոլել հայ ժողովրդի հոգեբանությունը, մտքերն ու ձգտումները: Թումանյանն իր քնարերգության մեջ արծարծել է հայրենասիրական, սոցիալական, քաղաքական, փիլիսոփայական, սիրային թեմաներ:
• 1921թ. աշնանը Թումանյանը մեկնում է Կոստանդնուպոլիս՝ հայ գաղթականների համար օգնություն գտնելու նպատակով: Մի քանի ամիս մնալով այնտեղ նա վերադառնում է հիվանդացած: 1922թ. տարած վիրահատությունից հետո Թումանյանի ինքնազգացողությունը լավանում է, սակայն սեպտեմբերին հիվանդությունը դարձյալ իրեն զգացնել է տալիս: Թումանյանին տեղափոխում են Մոսկվայի հիվանդանոցներից մեկը, սակայն 1923թ. մարտի 23-ին, 54 տարեկան հասակում Հովհաննես Թումանյանը վախճանվում է:
• Թաղված է Թբիլիսիի Խոջիվանքի պանթեոնում:
• Թումանյանի բազմաթիվ երկեր թարգմանվել են ռուսերեն, ուկրաիներեն, բելառուսերեն, վրացերեն, տաջիկերեն, ուզբեկերեն, լիտվերեն, անգլերեն, պարսկերեն, իտալերեն, իսպաներեն, հունարեն, արաբերեն, ճապոներեն, շվեդերեն, չինարեն, ղազախերեն և այլ լեզուներով:
• 1980թ. սահմանվել է Հայաստանի գրողների միության Թումանյանի անվան ամենամյա մրցանակը:
• 1957թ. օպերայի և բալետի թատրոնի շենքի առջև՝ Թատերական հրապարակում, կանգնեցվել է նրա հուշարձանը:
• Հայաստանում կա Թումանյանի երկու թանգարան՝ տուն-թանգարանը ծննդավայր Դսեղում և Երևանում: Վերջինս բացվել է 1953թ.:
• ՀՀ 5-հազարանոց թղթադրամի վրա պատկերված է Թումանյանի դիմանկարը:
• Ի պատիվ Հովհաննես Թումանյանի են անվանվել փողոցներ, գյուղեր, Վանաձորի պետական մանկավարժական ինստիտուտը, Երևանի տիկնիկային թատրոնը և այլն: Կա Թումանյանի հրապարակ (Площадь Туманяна) Մոսկվայի Հյուսիսային Վարչական շրջանում:

Հովհաննես Թումանյանի ստեղծագործությունների հիման վրա նկարահանված ֆիլմեր

• Անուշ, Ի. Պերեստիանի, համր կինո (1930):
• Գիքոր, Ա. Մարտիրոսյան, համր կինո (1934):
• Տերն ու ծառան, Դ. Քեոսեյան, Հայֆիլմ (1962):
• Ախթամար, Ե. Մարտիրոսյան, Հայֆիլմ (1969):
• Աղքատի պատիվը, Բ. Հովհաննիսյան, Ա. Սամվելյան, Հայֆիլմ (1969):
• Չախչախ թագավորը, Դ. Քեոսեյան;, Հայֆիլմ (1969):
• Սուտլիկ որսկանը, Արամայիս Սարգսյան, Հայֆիլմ (1969):
• Սովի ժամանակից, Է. Մարտիրոսյան, Հայֆիլմ (1974):
• Գիքոր, Ս. Իսրաելյան, Հայֆիլմ (1982):
• Капля меда, Հենրիխ Մալյան, ռուսերեն, Հայֆիլմ (1982):

Հովհաննես Թումանյանի ստեղծագործությունների հիման վրա նկարահանված մուլֆիլմեր

• Մի կաթիլ մեղրը, Վ. Պոդպոմոգով (1968):
• Փարվանա, Վ. Պոդպոմոգով (1968):
• Սուտլիկ որսկանը, Է. Բադալյան (1969):
• Ձախորդ Փանոսը, Ս. Գալստյան (1980):
• Կիկոսի մահը, Ռոբերտ Սահակյանց (1986):
• Քաջ Նազարը, Ռոբերտ Սահակյանց (1986):

Նկարներ

• 

  նկարի նկարագրության տեքստ

Տեսանյութեր

• Տեսանյութի նկարագրության տեքստ:

Հրապարակումներ մամուլում

• Մամուլի նյութի նկարագրության տեքստ:

Մատենագիտություն

Բանաստեղծություններ

• Թումանյան Հ., Բանաստեղծություններ, հատոր 1-2, 1890-1992:
• Թումանյան Հ., Գութանի երգը:
• Թումանյան Հ., Խրճիթում:
• Թումանյան Հ., Հին օրհնություն:
• Թումանյան Հ., Հայոց լեռներում:
• Թումանյան Հ., Հայրենիքիս հետ:

Պոեմներ

• Թումանյան Հ., Հառաչանք:
• Թումանյան Հ., Լոռեցի Սաքո:
• Թումանյան Հ., Մարո:
• Թումանյան Հ., Անուշ:
• Թումանյան Հ., Դեպի Անհունը, 1894:
• Թումանյան Հ., Պոետն ու Մուսան:
• Թումանյան Հ., Սասունցի Դավիթ, 1902:

Պատմվածքներ

• Թումանյան Հ., Գիքոր, 1895 (հրտ.՝ 1907, համանուն կինոնկար՝ 1934, 1982):

Հեքիաթներ

• Թումանյան Հ., Տերն ու ծառան, 1908:
• Թումանյան Հ., Ոսկու կարասը, 1908:
• Թումանյան Հ., Քաջ Նազար, 1912:
• Թումանյան Հ., Ձախորդ Փանոսը:
• Թումանյան Հ., Անբան Հուռին:

Բալլադներ

• Թումանյան Հ., Ախթամար, 1892:
• Թումանյան Հ., Փարվանա, 1903:
• Թումանյան Հ., Թմկաբերդի առումը, 1902:
• Թումանյան Հ., Հսկան, 1908:
• Թումանյան Հ., Մի կաթիլ մեղր, 1909:
• Թումանյան Հ., Աղավնու վանքը, 1913:
• Թումանյան Հ., Թագավորն ու չարչին, 1917:

Լեգենդներ

• Թումանյան Հ., Շունն ու կատուն:
• Թումանյան Հ., Անբախտ վաճառականները:

Տե՛ս նաև

• Ով ով է.հայեր (կենսագրական հանրագիտարան:Երկու հատորով), ՀՀ խմբ. հանձնաժողով՝ Հ. Մ. Այվազյան (գլխ. խմբագիր) և ուրիշներ, Երևան, Հայկական հանրագիտարան հրատ., Հ.1, Աբալյան-Ղուշչյան, 2005:
• ԵՊՀ Հայագիտական հետազոտությունների ինստիտուտ. Հովհաննես Թումանյան:
• Հեղինակի Ազգանուն Ա. Հ.,Հոդվածի վերնագիր, Պատմաբանասիրական հանդես, Երևան, 2005, թիվ 2, էջ 41-45: