Հովհան Որոտնեցի

Հովհան Որոտնեցի
Ован Воротнеци
Այլ անուններ:	Հովհաննես Որոտնեցի, Կանխիկ
Անգլերեն:	Hovhan Vorotneci
Հայերեն:	Հովհան Որոտնեցի
Ծննդյան տարեթիվը:	1315
Ծննդավայրը:	Վաղադնի Հայաստանի Հանրապետություն
Մահվան տարեթիվը:	1386
Մահվան վայրը:	Ապրակունիս, Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետություն
Համառոտ տվյալներ: Աստվածաբան, փիլիսոփա, րաբունապետ, մանկավարժ:

Կենսագրություն

Ծնվել է 1315թ. Հայաստանի Հանրապետության Սյունիքի մարզի Վաղադնի (այժմ՝ Վաղատին) գյուղում:

Մահացել է 1315թ. Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետության Ջուղայի շրջանի Ապրակունիս գյուղում:

Կրթություն

• Սովորել է Գլաձորի համալսարանում՝ Եսայի Նչեցու և Տիրատուր Կիլիկեցու մոտ:

Աշխատանքային գործունեություն

• 1373թ. հիմնադրել է Տաթևի համալսարանը:

Այլ

• 1338թ. տեղափոխվել է Հերմոնի, ապա՝ Որոտանի վանք:
• Հայ միարարների դեմ պայքարելու նպատակով 1379թ. համալսարանի հետ տեղափոխվել է Ապրակունիս, հետագայում Ապրակունիսի դպրոցի ղեկավարությունը հանձնելով Գրիգոր Տաթևացուն՝ վերադարձել է Տաթև:
• Նա խորացրել է Հովհաննես Սարկավագից եկող գիտափիլիսոփայական գիտելիքի և աստվածաբանության ոլորտների սահմանազատման էմպիրիկ-սենսուալիստական և մատերիալիստական ուղղվածությունը: Փիլիսոփա-բնագիտական մտածողությամբ են ներթափանցված ոչ միայն նրա փիլիսոփա-մեկնողական երկերը, այլև աստվածաբանական մեկնությունները, քարոզները, ճառերը։ Առանձնահատուկ նշանակություն ունեն Արիստոտելի, Պորփյուրի, Փիլոն Ալեքսանդրացու երկերի մեկնությունները։ Հովհան Որոտնեցու ուսմունքի հիմքը Արիստոտելի իմացաբանությունն ու տրամաբանությունն են։
• Ըստ Հովհան Որոտնեցու, թեև շրջապատող նյութական աշխարհն Աստծու արարչագործության արդյունք է, սակայն օժտված է ինքնուրույն իրական գոյությամբ։ Բնության, այդ թվում՝ մարդու գոյության նյութական հիմքը կազմում են չորս տարրերը՝ հողը, ջուրը, օդը և կրակը։ Մարդը մարմնի և հոգու միասնություն է։ Հոգին կենդանություն է տալիս մարմնին և մշտնջենական է։ Արարված աշխարհը գոյություն ունի մարդու մտածողությունից դուրս ու անկախ, և այն ճանաչելի է։ Իմացությունն ունի երկու աստիճան՝ զգայական և բանական։ Զգայական տվյալների մշակման միջոցով բանականությունը բացահայտում է իրերի և երևույթների էությունը։ Ճշմարտության չափանիշը մարդու գիտելիքի և ճանաչելիի համապատասխանության մեջ է։ Հովհան Որոտնեցին մերժում է բնածին գաղափարների ուսմունքը։ Այս միտումը դրսևորվում է նաև տրամաբանական հարցերը քննելիս։ Միտքը միայն զգայարանների միջոցով կարող է ճանաչել արտաքին աշխարհը և «որպես մաքուր հայելի»ընկալել իրերի նմանահանությունները:
• Փիլիսոփայական-բնագիտական մտածողությամբ են ներթափանցված ոչ միայն նրա փիլիսոփայական-մեկնողական երկերը, այլև աստվածաբանական մեկնությունները, քարոզները, ճառերը:
• Առանձնահատուկ նշանակություն ունեն Արիստոտելի, Պորփյուրի, Փիլոն Ալեքսանդրացու երկերի մեկնությունները: Նրա ուսմունքի հիմքը Արիստոտելի իմացաբանությունն ու տրամաբանությունն է:
• Զգայարաններից եկող ցուցմունքների շնորհիվ բանականությունը ճանաչում էիրերի էությունը: Մատերիալիստական այս միտումը շարունակվում է նաև Հովհան Որոտնեցու տրամաբանական հայացքներում:Հետևելով Արիստոտելին՝ նա առաջին գոյացության (եզակի իրերի) կատեգորիան համարում է ամենահիմնականը։ Ունիվերսալիաների (ընդհանուր հասկացությունների) բնույթի հարցը քննում է երեք մոտեցմամբ՝ առաջնայնության, հավասարության և առավելության, ի վերջո այն լուծելով նոմինալիզմի ոգով։ Եզակին անկախ է ընդհանուրից, նրա գոյությամբ է պայմանավորված սեռի և տեսակի (հասկացությունների) առաջացումն ու գոյատևումը։ Հասկացությունները ճանաչողության արդյունք են և ստեղծվելուց հետո կարևոր դեր են խաղում իմացության հետագա պրոցեսում։ Հովհան Որոտնեցու նոմինալիստական դիրքորոշումն ազգային եկեղեցու և հայ ժողովրդի ինքնուրույն պայքարի տեսական հիմնավորումներից է։ Նրա փիլիսոփայությունը միջնադարյան փիլիսոփայական մտքի կարևորագույն նվաճումներից է և մեծապես նպաստել է հայ փիլիսոփայական կրթության վերելքին և փիլիսփայական ինքնուրույնացմանը։ «...Զգայութիւնն»,—ասում է նա,— ընդ մարմնոյն է եղեալ և է մարմնի, որպէս աչքդ, իսկ զգալին նախ է քան զքո մարմինդ: ...Արդ, ի բառնալ ամենայն զգալեաց բառնի և քո մարմինդ և ընդ մարմնոյն բառնի և զգայութիւնդ. ապա թէպէտ բառնաս զգայութիւնդ՝ դեռևս մարմինդ Է, և թէ զմարմինդ բառնաս՝ զգալիքն ամենայն գոն» («Վերլուծութիւն «Ստորոգութեանց» Արիստոտէլի», 1956 թվական:
• Ճշմարտության չափանիշը մարդու գիտելիքի և ճանաչելիի համապատասխանության մեջ է: Մերժում է բնածին գաղափարների ուսմունքը: Առաջին գոյացության (եզակի իրերի) կատեգորիան համարում է ամենահիմնականը: Եզակին անկախ է ընդհանուրից, նրա գոյությամբ է պայմանավորված սեռի և տեսակի առաջացումն ու գոյատևումը: *Հասկացությունները ճանաչողության արդյունք են և կարևոր դեր են խաղում իմացության հետագա գործընթացում:
• Հովհան Որոտնեցու հայացքները վճռական դեր խաղացին Տաթևի փիլիսոփայական դպրոցի առաջավոր գիտական տեսությունների զարգացման գործում: Ի դեմս նրա, արիսաոտելականությունը միջնադարյան Հայաստանում հասավ զարգացման իր գագաթնակետին և նպաստեց փիլիսոփայական մտքի վերելքին և ինքնուրույնացմանը:
• Իր գիտական և մանկավարժական գործունեությամբ Հովհան Որոտնեցին խորը հետք թողեց հայ միջնադարյան մշակույթի մեջ: Նրա դպրոցի ավանդույթները շարունակեցին Գրիգոր Տաթևացին, Մատթեոս Ջուղայեցին, Առաքել Սյունեցին և մշակույթի ու գիտության այլ նշանավոր ներկայացուցիչներ:
• Նրա նոմինալիստական դիրքորոշումն ազգային եկեղեցու և հայ ժողովրդի ինքնուրույն պայքարի տեսական հիմնավորումներից է:
• Նրա փիլիսոփայությունը միջնադարյան փիլիսոփայության մտքի կարևորագույն նվաճումներից է և մեծապես նպաստել է հայ փիլիսոփայական կրթության վերելքին և փիլիսոփայության ինքնուրույնացմանը:

Տե՛ս նաև

• Ով ով է.հայեր(կենսագրական հանրագիտարան:Երկու հատորով),ՀՀ խմբ. հանձնաժողով՝ Հ. Մ. Այվազյան (գլխ. խմբագիր) և ուրիշներ,Երևան,Հայկական հանրագիտարան հրատ.,Հ.1,Աբալյան-Ղուշչյան,2005:
• Հայ առաքելական սուրբ եկեղեցի: