Ուխտանես

Ուխտանես
Фамилия Имя Отчество
Այլ անուններ:	Ուխտանես եպիսկոպոս, Ուխտանես պատմագիր, Ուխտանես Սեբաստացի, Ուխտանես Ուռհայեցի
Անգլերեն:	Ukhtanes
Հայերեն:	Ուխտանես
Ծննդյան տարեթիվը:	935
Մահվան տարեթիվը:	1000
Համառոտ տվյալներ: Պատմագիր, եկեղեցական, հասարակական գործիչ:

Կենսագրություն

Ծնվել է մոտ 935թ.:

Մահացել է 1000թ.:

Կրթություն

• Ուսանել է Նարեկավանքում՝ աշակերտելով Անանիա Նարեկացուն:
• Հմտացել է աստվածաբանության և մատենագիտության մեջ:

Աշխատանքային գործունեություն

• Մոտ 970-985թթ.՝ Սեբաստիա քաղաքի թեմակալ առաջնորդ:
• 985թ.-ից հետո հավանաբար վարել է նաև Ուռհայի (Եդեսիա) հայոց վիճակավորի պաշտոնը:

Ուխտանեսի «Պատմութիւն Հայոց» երկը

• 980-982թթ. Անանիա Նարեկացու պատվերով և ուղղակի ցուցումներով գրել է «Պատմութիւն Հայոց» երկասիրությունը: Նրանք 980թ. հուլիսի 4-ին «յեզր գետոյն, որ կոչի Ախուրյան» զրուցել են «բերան ի բերան... յաղագս պատմութեանս»: Այսինքն՝ միասին են քննարկել ու ծրագրել աշխատության թե՛ կառուցվածքը, թե՛ ծավալը և թե՛ բովանդակությունը: Ժամանակի հակաքաղկեդոնականության ականավոր ներկայացուցիչ Անանիա Նարեկացին իր դրոշմն է դրել Պատմության վրա: Ուխտանեսը հակաքաղկեդոնական մաքառման այն գործիչներից էր, որոնց ջանքերն ուղղված էին Բյուզանդիայի ծավալապաշտական ձգտումների դեմ: Պատմությունը երկասիրելու ժամանակահատվածում (982–984) Բյուզանդիայի մարտավարությունը Հայաստանում հասել էր զգալի հաջողությունների, և Ուխտանեսի գործը նշանակալից է եղել կայսրության նվաճողական քաղաքականության ու բյուզանդական եկեղեցու նկրտումների դեմ մղվող դավանական պայքարում:
• Երկասիրության ամբողջական խորագիրն է «Պատմութիւն յերիս հատուածս»: Այն բաժանված է երեք մասերի, որոնք հեղինակն անվանում է հատվածներ՝

ա. Պատմութիւն հայրապետաց և թագավորաց Հայոց, բ. Պատմութիւն բաժանման Վրաց ի Հայոց, գ. Յաղագս մկրտութեանն ազգին այնմիկ Ծադն կոչեցեալ:

• Երկասիրության 1-ին և 2-րդ հատվածները մեզ հասել են թերի, 3-րդ բաժինը չի պահպանվել:
• Առաջին հատվածը Հայոց ամփոփ պատմությունն է՝ Ադամից մինչև Տրդատ Գ Մեծ: Բաղկացած է 76 գլուխներից, որոնցից առաջինը խոսում է աշխատանքի նպատակաուղղվածության ու ստեղծման հանգամանքների մասին և ընծայական է Անանիա Նարեկացուն: Առաջին հատվածի պատմ. արժեքը մեծ չէ. Ուխտանեսը գրեթե կրկնել է Ագաթանգեղոսի, Զենոբ Գլակի, Եվսեբիոս Կեսարացու և հատկապես Մովսես Խորենացու արդեն հայտնի տեղեկությունները: Օգտվել է նաև Անանիա Շիրակացուն վերագրված «Ժամանակագրութիւնից» եկեղեցական հայրերի ճառերից, վկայաբանություններից և այլ երկերից: Հեղինակը տվել է Հայոց թագավորների և կաթողիկոսների, հռոմեական կայսրերի ու քահանայապետների ցանկերը, I–IV դ. Հայաստանի քաղական, կրոնական պատմությունը: Այս հատվածում ամենաարժեքավորը թերևս «Գահնամակ»-ի վերաբերյալ ակնարկությունն է, որը տեսել և օգտագործել է հեղինակը: Կարևոր է նաև IX դ. վերջի և X դ. սկզբի հայ պատմիչ Շապուհ Բագրատունու կորած երկի մասին հիշատակությունը: Որոշ ուսումնասիրողների ենթադրությամբ՝ առաջին հատվածն էլ մեզ չի հասել ամբողջությամբ: Հայ-վրացական Հարաբերություններին նվիրված երկրորդ և առաջին հատվածների միջև բաց է մնում շուրջ 300-ամյա պատմություն:
• Երկի երկրորդ հատվածում (բաղկացած 70 գլխից) Ուխտանեսը մանրամասն անդրադառնում է VI դ. վերջին և VII դ. սկզբին Հայ, Վրաց և Աղվանից եկեղեցիների փոխհարաբերությունների ու հատկապես Հայ եկեղեցուց Վրաց եկեղեցու բաժանման պատմությանը: Ցույց է տվել երկու եկեղեցիների միջև նախապես եղած կատարյալ միությունն ու համաձայնությունը: Դեռևս 506-ին, Դվինի եկեղեցական ժողովում Վրաց Գաբրիել կաթողիկոսը նզովել է Քաղկեդոնն ու նրա որոշումները: Ուխտանեսի համոզմամբ Հայ եկեղեցու հակաքաղկեդոն. դիրքորոշումը հայ և վրաց ժողովուրդներին զերծ է պահել օտար ազդեցություններից ու ենթակայության վտանգից և ունեցել դրական նշանակություն: Սակայն Մովսես Բ Եղիվարդեցի կաթողիկոսի օրոք սկսվել են եկեղեց. բաժանման խմորումներ, և Վրաց եկեղեցին VII դ. սկզբին վերջնականապես անջատվել է Հայ եկեղեցուց: Դատապարտելով Վրաց կաթողիկոս Կյուրիոնի անջատողականությունը ՝ Ուխտանեսը հանգել է այն եզրակացության, որ պառակտումն իրականացվել է բյուզ. Եկեղեցու ու կայսրության դրդմամբ, և որ եկեղեց. երկատմամբ կթուլանար նրանց դիմադրողականությունը: Այս հատվածի շարադրման համար Ուխտանեսը օգտագործել է «Գիրք թղթոցը», VII դ. պատմիչ Մովսես Կաղանկատվացու «Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի» երկը, թուղթ-շրջաբերականներ, դիվանական վավերագրեր, վրաց. փաստաթղթերի թարգմանություններ ևն: Հեղինակը մեջ է բերում ժամանակաշրջանի Հայոց և Վրաց կաթողիկոսների, Սմբատ Մարզպանի և Վրաց կաթողիկոս Կյուրիոնի ողջ թղթակցությունը: Աշխատության երկրորդ հատվածի 26 գլուխները թղթակցություններ են, 44-ը՝ հեղինակի պատմ. մեկնաբանություններ: Առանձին գլխում են ընդգրկված տիեզերական ժողովներն ու նրանց որոշումները: Վերջերս հայտնաբերվել է այս հատվածի վերջաբանության մեծ մասը (11 էջ ձեռագիր):
• Պատմության երրորդ հատվածն ունեցել է շեշտված դավան-աստվածաբանական բնույթ: Այն նվիրվել է ծաթերի (քաղկեդոնիկ հայերի) կրկնամկրտության եղելությանը. Հայ եկեղեցին նրանց բռնությամբ ենթարկել էր իր իշխանությանը: Այնտեղ շարադրված է եղել ծաթերի պատմությունը, նրանց բնակեցրած տարածքի պատմաաշխարհագրական նկարագիրը: Երրորդ հատվածի բովանդակության մասին հակիրճ ակնարկվում է երկի նախերգանքում: Պատմական կարևորագույն արժեք ներկայացնող այս հատվածը որպես սկզբնաղբյուր օգտագործել է XIII դ. պատմիչ Մխիթար Այրիվանեցին:
• Պատմության քննությունից պարզվում է, որ հեղինակն սկզբնապես մտահղացել է միայն երրորդ հատվածը, որտեղ նկարագրվող իրադարձությունների մասնակիցն է եղել: Այնուհետև ծրագրվել են առաջին և երկրորդ հատվածները, որոնք հիմք էին հանդիսանալու երրորդի համար: Երրորդ բաժինը պետք է ծառայեր ժամանակի հայոց պետական գաղափարախոսությանն ու քաղաքական նպատակներին, Բյուզանդիայի դեմ կրոնաքաղաքական մաքառման գաղափարին:
• Ուխտանեսը մեծապես ազդվել է Մովսես Խորենացու Պատմությունից, որը նրա համար բացարձակ հեղինակություն էր և գլխ. աղբյուրներից մեկը: Ուխտանեսը նրան է հետևում ինչպես ժամանակագրական համակարգով, այնպես էլ ժողովրդական զրույցների ու ավանդությունների նկատմամբ քննախույզ մոտեցմամբ: Նա եզակի եղեկություններ է հաղորդում նաև Անանիա Նարեկացու «Պատմութիւն Հայոց» և «Հաւատարմատ» կորած երկասիրությունների մասին: Նրա լեզուն պարզ է և սահուն, սակայն զերծ չէ երկարաբանություններից:
• Ուխտանեսի Պատմության բնագիրը մեզ է հասել 1663թ. ընդօրինակությամբ (Մատենադարան, ձեռ. դ 1774), մյուս չորս ձեռագրերը գրչագրված են դրանից և պահվում են Երևանի, Սանկտ Պետերբուրգի, Վենետիկի և Փարիզի ձեռագրատներում: Պատմության միակ հրատարակությունը լույս է տեսել 1871թ. Վաղարշապատում: Մ. Բրոսսեն այն թարգմանել է ֆրանսերեն (Սանկտ Պետերբուրգ, 1870–1871): Զ. Ալեքսիձեի թարգմանությամբ վրացերեն է հրատարակվել (հայերեն բնագրին զուգահեռ) երկի երկրորդ հատվածը (Թբիլիսի, 1975): Նույն հատվածը, Զ. Արզումանյանի թարգմանությամբ, հրատարակվել է անգլերեն (ԱՄՆ, Ֆորտ Լոդերդեյլ, 1985):

Ձեռքբերումներ

• 2008թ.՝ պատմական գիտությունների թեկնածու:
• 2009թ.՝ Ակադեմիայի իսկական անդամ:
• 2012թ.՝ շքանշան «Վիլյամ Սարոյան»:

Այլ

• Վարդան Արևելցու վկայությամբ՝ Ուխտանեսն առաջինն է սահմանել Սեբաստիայի Քառասուն մանկանց տոնը:
• Ուխտանեսը պայքարել է քաղկեդոնականության դեմ:
• Ուխտանեսի «Պատմութիւն Հայոց» երկից երևում է, որ շրջագայել է ողջ Հայաստանում, մասնավորապես քաջատեղյակ է Վասպուրականին, Փոքր Հայքին, Շիրակին, Տայքին ու Վրաստանին:

Նկարներ

• 

  նկարի նկարագրության տեքստ

Տեսանյութեր

• Տեսանյութի նկարագրության տեքստ:

Հրապարակումներ մամուլում

• Մամուլի նյութի նկարագրության տեքստ:

Մատենագիտություն

• Ուխտանէս եպիսկոպոս, Պատմութիւն Հայոց։ Գրաբար Բնագիր:

Տե՛ս նաև

• Ով ով է.հայեր (կենսագրական հանրագիտարան: Երկու հատորով), ՀՀ խմբ. հանձնաժողով՝ Հ. Մ. Այվազյան (գլխ. խմբագիր) և ուրիշներ,Երևան, Հայկական հանրագիտարան հրատ., Հ.2, Ճաղարյան-Ֆրիկ, 2007:
• «Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան, գլխ. խմբ. Հովհ. Այվազյան, Հայկական հանրագիտարան հրատ., Երևան, 2002, էջ 1032-1034:
• ԵՊՀ Հայագիտական հետազոտությունների ինստիտուտ. Ուխտանես: