Մերժանով Ալեքսանդր Գրիգորի
| Մերժանով Ալեքսանդր Գրիգորի | |
| Мержанов Александр Григорьевич | |
| |
| Անգլերեն: | Merzhanov Alexander |
| Հայերեն: | Մերժանով Ալեքսանդր Գրիգորի |
| Ծննդյան տարեթիվը: | 27.11.1931 |
| Ծննդավայրը: | Դոնի Ռոստով, Ռուսաստան |
| Մահվան տարեթիվը: | 31.07.2013 |
| Մահվան վայրը: | Չերնոգոլովկա, Ռուսաստան |
| Համառոտ տվյալներ: Քիմֆիզիկոս: | |
Բովանդակություն
Կենսագրություն
Ծնվել է 1931թ. նոյեմբերի 27-ին Ռուսաստանի Դոնի Ռոստով քաղաքում:
Կրթություն
- 1949-1954թթ. սովորել է Դոնի Ռոստովի համալսարանի ֆիզիկա-մաթեմատիկական ֆակուլտետում (2004թ.-ից՝ պատվավոր դոկտոր):
Աշխատանքային գործունեություն
- 1954թ.-ից աշխատել է ԽՍՀՄ ԳԱ Ֆիզիկայի ինստիտուտում:
- 1959-1978թթ.՝ ԽՍՀՄ ԳԱՔիմիայի ֆիզիկայի ինստիտուտի Չեռնոգոլովկայի մասնաճյուղի լաբորատորիայի վարիչ:
- 1978-1987թթ.՝ ԽՍՀՄ ԳԱՔիմիայի ֆիզիկայի ինստիտուտի Չեռնոգոլովկայի մասնաճյուղի բաժնի վարիչ:
- 1987թ.-ից՝ ՌԳԱ Կառուցվածքային մակրոկինետիկայի ինստիտուտի (Չեռնոգոլովկա, Մոսկվայի մարզ) տնօրեն:
- 2006թ.-ից ՌԳԱ խորհրդական և կառուցվածքային մակրոկինետիկայի և նյութագիտության պրոբլեմների ինստիտուտի գիտական ղեկավար:
- International Journal of Self-Propagating High-temperature Synthesis (Allerton Press) միջազգային ամսագրի գլխավոր խմբագիր:
Ձեռքբերումներ
- 1959թ.՝ ֆիզմաթ գիտությունների թեկնածու:
- 1967թ.՝ ֆիզմաթ գիտությունների դոկտոր:
- 1970թ.՝ պրոֆեսոր:
Անդամակցություն
- 1994թ.՝ Կերամիկայի միջազգային ակադեմիայի ակադեմիկոս և միջազգային խորհրդի անդամ (Իտալիա):
- 1996թ.՝ Գիտության և արվեստների եվրոպական ակաեմիայի իսկական անդամ (Ավստրիա):
- 1997թ.՝ ՌԳԱ ակադեմիայի իսկական անդամ (1990թ.-ից՝ թղթակից անդամ):
- 2004թ.՝ ՀՀ ԳԱԱ արտասահմանյան անդամ:
Պարգևներ
- 1980թ.՝ ՀԽՍՀ Պետական մրցանակ:
- 1996թ.՝ ՌԴ Պետական մրցանակ:
- 1993թ.՝ «Եվրոպայի Ջերմային թագավոր» մրցանակ, Դուբլին:
- 1989թ.՝ Սմոլենսկու ոսկե մեդալ:
- 1990թ.՝ Կ.Բ. Զելդովիչի ոսկե մեդալ, ԱՄՆ-Ռուսաստան:
- 1990թ.՝ Ճապոնիայի «Պրոմեթևս» մեդալ:
- 2001թ.՝ Չեռնոգոլովկայի պատվավոր քաղաքացի:
Այլ
- Եղել է ֆիզիկական քիմիայի բնագավառում խոշոր ռուս գիտնական, աշխարհահռչակ գիտնական, Նոբելյան մրցանակակիր ակադեմիկոս Ն.Ն. Սեմենովի դպրոցի ներկայացուցիչը:
- Մերժանովի գործունեության կարևորագույն արդյունքներից է հզոր գիտական դպրոցի ստեղծումը, որի հետևորդների մեջ կան 40-ից ավելի գիտության դոկտորներ ու մոտ 150 թեկնածուներ։ Այդ դպրոցի առանձնահատկությունը հիմնարար գիտական հետազոտությունների և գործնական տեխնոլոգիական մշակումների հազվագյուտ զուգակցումն է։ Մերժանովի շատ աշակերտներ իրենք են դարձել առաջնորդներ և խոշոր մասնագետներ քիմիայի, ֆիզիկայի, մեխանիկայի, կատալիզի, քիմիական կինետիկայի, նյութաբանության տարբեր բնագավառներում։
- Ալեքսանդր Մերժանովը հեղինակ է ավելի քան 800 գիտական աշխատանքների, գյուտերի ու գիտական հայտնագործության։ ՀՀ ԳԱԱ-ն բարձր գնահատելով Մերժանովի գիտական վաստակը, ինչպես նաև Հայաստանի հետ համագործակցությունը՝ 2004թ. նրան ընտրելով ՀՀ ԳԱԱ արտասահմանյան անդամ:
- Մերժանովը կոնդենսված միջավայրերի այրման և պայթման տեսության ստեղծողն է, մշակել է ոչ իզոթերմ կինետիկայի ինքնատիպ մեթոդներ, զարգացրել է նոր ուղղություններ մակրոսկոպիական կինետիկայում (անգազ և ֆիլտրացիոն այրման պրոցեսներ, կառուցվածքային մակրոկինետիկա)։ 1967 թվականին նա համահեղինակների (Վալենտին Շկիրո և Իննա Բորովինսկայա) հետ անսպասելի արդյունք ստացավ, հայտնաբերվեց մի նոր երևույթ, որը կոչվեց «պինդ բոց» (твердопламенное горение)։ Մերժանովը անմիջապես գնահատեց այդ հայտնագործության մասշտաբներն ու հեռանկարները և շատ արագ լայնածավալ հետազոտություններ սկսվեցին այդ ուղղությամբ։ Պինդ բոցի երևույթի հիման վրա մշակվեց ժամանակակից անօրգանական նյութերի ստացման առաջնակարգ, էներգախնայող եղանակ, որը Մերժանովի կողմից անվանվեց «Բարձրջերմաստիճանային ինքնատարածվող սինթեզ» (ԲԻՍ պրոցես) (Самораспространяющийся высокотемпературный синтез - СВС)։ Այն հաստատվեց որպես նոր գիտական ուղղություն՝ հիմնված այրման տեխնոլոգիաների և նյութաբանության վրա:
Այրման պրոցես
- Այրման պրոցեսի վրա հիմնված սինթեզի նոր մեթոդի առավելություններն ավանդական վառարանային տեխնոլոգիաների համեմատությամբ առավել քան ակնհայտ էին։ Բուն սինթեզի պրոցեսը տևում է տասնյակ վայրկյաններ (ժամերի փոխարեն), տեխնոլոգիական պրոցեսը զգալիորեն պարզվում է և վերանում է բարդ ու թանկարժեք սարք ավորումների անհրաժեշտությունը։ Այրման պրոցեսների կիրառումը հատկապես գերադասելի է բազմաթիվ դժվարահալ միացությունների ու նյութերի ստացման համար, ինչպիսիք են կերամիկան, պինդ համաձուլվածքները, ծածկույթները և այլն։
- Դեռևս անցյալ դարի 80-ական թվականներին Մերժանովը ձևակերպեց ԲԻՍ պրոցեսների հիմնարար տեսության գլխավոր սկզբունքները, խնդիրներն ու մոտեցումները, որոնք միավորվեցին մեկ ընդհանուր անվամբ՝ կառուցվածքային մակրոկինետիկա։ ԲԻՍ-արգասիքների կառուցվածքագոյացման պրոցեսների ղեկավարման բավականին բարդ խնդիրների բարեհաջող լուծումը թույլ տվեց պարզելու ԲԻՍ պրոցեսների տեխնոլոգիական հնարավորությունները և ստեղծելու այդ տեխնոլոգիայի վրա հիմնված արտադրական բազա։
ԲԻՍ մեթոդ
- Կարճ ժամանակ անց Խորհրդային միությունում ԲԻՍ մեթոդը լայն տարածում գտավ, և Հայաստանը դարձավ առաջին հանրապետությունը, որտեղ գիտության այս ուղղությունը ոչ միայն զարգացավ, այլև ներդրվեց արդյունաբերության մեջ։ 1980թ. Ալեքսանդր Գրիգորի Մերժանովին, ՀՀ ԳԱԱ քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտի հիմնադիր Ա. Բ. Նալբանդյանին, ինստիտուտի լաբորատորիայի վարիչ Ս.Կ. Դոլուխանյանին, գիտաշխատող Ա. Ռ. Սարգսյանին և մի խումբ համահեղինակների շնորհվեց Հայաստանի պետական մրցանակ՝ Վանաձորի բարձրջերմաստիճանային տաքացուցիչների գործարանում մոլիբդենի դիսիլիցիդի (MoSi2) ստացման արդյունավետ ԲԻՍ տեխնոլոգիայի ներդրման համար։
- Մերժանովը մեծ ջանքեր գործադրեց գիտության այս նոր ու հեռանկարային բնագավառում Հայաստանի համար երիտասարդ կադրեր պատրաստելու գործում։ Նրա ակտիվ ջանքերի շնորհիվ արդեն 1969թ. Երևանում անցկացվեց այրման և պայթման պրոցեսներին նվիրված երկրորդ համամիութենական գիտաժողովը, որի ընթացքում նաև պայմանավորվածություն ձեռք բերվեց Հայաստանի կառավարության ու ակադեմիայի ղեկավարության հետ՝ ուսանողներ, ասպիրանտներ ու երիտասարդ գիտնականներ ուղարկել Չեռնոգոլովկա՝ ԲԻՍ բնագավառում համապատասխան գիտելիքներ ու աշխատանքային փորձ ձեռք բերելու համար։ Այս ջանքերի շնորհիվ, արդեն 1972թ. ՀՀ ԳԱԱ քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտում բացվեց ԲԻՍ սեկտոր և կոնստրուկտորական տեխնոլագիական բաժին, որի գիտական ղեկավարը դարձավ Մերժանովը։ Ներկայումս ՀՀ ԳԱԱ քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտում գործում են երկու լաբորատորիաներ, որտեղ հետազոտություններ են տարվում բարձրջերմաստիճանային ինքնատարածվող սինթեզի և պինդ ֆազի մասնակցությամբ ընթացող արագընթաց քիմիական ռեակցիաների կինետիկայի բնագավառում։ Ալեքսանդր Մերժանովի բազմաթիվ հայազգի աշակերտներ ներկայումս աշխատում են ինչպես Հայաստանի տարբեր գիտական կենտրոններում (ՀՀ ԳԱԱ, ԵՊՀ, ԵՊՃՀ), այլև արտասահմանյան առաջատար գիտական կենտրոններում (ԱՄՆ, Կանադա, Իսպանիա, Չինաստան, Հարավային Կորեա և այլն)։
- 80-ական թվականների սկզբին ԲԻՍ մեթոդով անօրգանական նյութերի ստացման եղանակը լայն ճանաչում գտավ նաև մի շարք արտասահմանյան երկրներում (ԱՄՆ, Ճապոնիա, Չինաստան, Իսպանիա, Իտալիա, Ֆրանսիա և այլն)՝ համաշխարհային համբավ բերելով մեծ գիտնականին։ Հաղթահարելով բազմաթիվ արգելքներ, 1987թ.նա հիմնադրեց ՌԴ ԳԱ նոր ինստիտուտ՝ Կառուցվածքային մակրոկինետիկայի և նյութաբանության ինստիտուտը (ԻՍՄԱՆ) և դարձավ նրա առաջին տնօրենը։ Ինստիտուտը ներկայումս ԲԻՍ պրոցեսների հետազոտման համաշխարհային նշանակության կենտրոն է:
- 1992թ.-ից նա ձեռնարկեց միջազգային նոր ամսագրի՝ International Journal of Self-Propagating High-temperature Synthesis (Allerton Press) հրատարակությունը և արդեն քսան տարի նրա գլխավոր խմբագիրն է։ Ակադեմիկոս Մերժանովը երկար տարիներ ղեկավարել է ՌԴ ԳԱ Այրման պրոցեսների գիտական խորհուրդը։ Ներկայումս ԲԻՍ պրոցեսների ուղղությամբ հետազոտություններ են իրականացվում աշխարհի ավելի քան 50 երկրներում:
Նկարներ
Հրապարակումներ մամուլում
Մատենագիտություն
- Мержанов А.Г., Самораспространяющийся высокотемпературный синтез. Физическая химия, М., 1983. 224 с.
- Мержанов А.Г., Сычев А. Е., О самораспространяющемся высокотемпературном синтезе.
- Merzhanov A., International Journal of Self-Propagating High-Temperature Synthesis.
Տե՛ս նաև
- Ով ով է.հայեր (կենսագրական հանրագիտարան: Երկու հատորով), ՀՀ խմբ. հանձնաժողով՝ Հ. Մ. Այվազյան (գլխ. խմբագիր) և ուրիշներ, Երևան, Հայկական հանրագիտարան հրատ., Հ.2, Ճաղարյան-Ֆրիկ, 2007:
- Ա. Գ. ՄԵՐԺԱՆՈՎԻ ԿՅԱՆՔԻ ԵՎ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱՌՈՏ ԱԿՆԱՐԿ:
- Institute of Structural Macrokinetics and Materials Science (ISMAN).
- Академику Мержанову Александру Григорьевичу - 75 лет!.
- Архивы Российской академии наук.
- Инженеры России // Мержанов Александр.