Changes

*Կաթողիկոսական Աթոռի` Սուրբ Էջմիածին վերադարձից հետո հոգևոր դասն այդպես էլ ի զորու չեղավ ջանքերը մեկտեղել կենտրոնական նվիրապետությունն ամրապնդելու և նվիրապետական տարբեր կառույցների միջև կանոնական հարաբերություններ հաստատելու գործում: Այդ իրավիճակը ձևավորվել էր ոչ միայն հոգևոր գործոններով, այլև հայ ժողովրդի հասարական–քաղաքական, տնտեսական ու մշակութային կյանքի իրողություններով, ինչպես նաև Հայ եկեղեցու նկատմամբ իսլամական պետությունների և մեծ ու փոքր իշխանությունների վարած կրոնական քաղաքականությամբ: Դրանց ազդեցությամբ է պայմանավորված եղել և այն, որ XV դարի երկրորդ կեսի Հայոց կաթողիկոսների գործունեության վերաբերյալ խիստ աղքատիկ տեղեկություններ են հասել մեզ: Այդ իսկ պատճառով նրանց գործունեության վերաբերյալ արժեքային մոտեցումները պետք է բխեցնել իրենց իսկ կողմից ղեկավարվող եկեղեցական հարաբերությունների վերլուծությունից: Այդ օրինաչափությունը բնորոշ է նաև Հովհաննես Է-ի Աջակիր Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի վեհապետության շրջանին: Նրա օրոք ևս շարունակվել է Էջմիածնի կաթողիկոսական իրավասությունների սահմանների վերաբերյալ նախորդ կաթողիկոսների շրջանում Աղթամարի հակաթոռության կողմից սկսված հակականոնական պայքարը: Հայ եկեղեցու պատմության այս փուլում ազգային հավաքականության անունից հանդես եկող Մայր Աթոռի և Հովհաննես Է Աջակիրի գործունեության ամենանշանավոր իրադարձությունն է 1476–ի Աղթամարի կաթողիկոսարանից այլ սրբությունների հետ Սուրբ Էջմիածին է վերադարձվել Գրիգոր Ա վերադարձված Լուսավորչի աջըԱջը, որի համար էլ նա ստացել Մ. Օրմանյանը նրան մեծարում է «Աջակիր» մականունըպատվանունով: Հավանաբար կենտրոնական նվիրապետական իշխանությունն ամրապնդելու միտումով էլ Հովհաննես Է Աջակիրը նույն թվականին Սուրբ Էջմիածնի հեղինակավոր միաբաններից աթոռակից է դարձրել Սարգիս եպիսկոպոսին:*Եկեղեցական միության կայացմանը մեծապես արգելակել է նաև վարչաքաղաքական տարբեր պայմաններում գործառող էջմիածնապատկան թեմերի ենթակայության համար մղվող պայքարը, որն առավել սուր տեսքով հանդես է եկել Արևմտյան Հայաստանում: Դավանաբանական միասնության և ազգային համերաշխության պահպանության դիրքերից հանդես եկող Սուրբ Էջմիածինը անհաշտ պայքար է մղել հայ հոգևոր դասի այն ներկայացուցիչների դեմ, ովքեր առաջին քայլերն էին կատարում Մայր Սթոռից անջատվելու և «թուրքահայ կաթողիկոսություն» ստեղծելու ուղղությամբ: Դրանից զատ ներեկեղացական կյանքի հակասական միտումներ էին ձևավորվել նաև Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի, ինչպես նաև միմյանց դեմ Օսմանյան սուլթանության տարածքում գործող Սսի կաթողիկոսության, Երուսաղեմի և Կոստանդնուպոլսի պատրիարքությունների մրցակցության տեսքով: Դեռևս շարունակվում էր կենտրոնական նվիրապետությունից անկախ Երուսաղեմի պատրիարքության գործունեությունը: Լարված հարաբերություններ էին ձևավորվել Սսի ինքնակոչ կաթողիկոսության և Կ. Պոլսի պատրիարքության միջև:*Ակկոյունլուների տիրապետության Արևմտահայ նվիրապետական կենտրոնների և Մայր Աթոռի միջև կանոնական թույլ հարաբերությունների, երբեմն էլ` դրանց բացակայության պայմաններում նրա գործունեությունն ուղղված մեկը մյուսի հետևից Էջմիածնապատկան թեմերն անցնում էին Կոստանդնուպոլսի Հայոց պատրիարքության գերիշխանության տակ: Դրականն այստեղ թերևս այն էր, որ Կ. Պոլսի պատրիարքության հոգևոր գործունեության ծավալումն ուղեկցվում էր Սուրբ Սսի կաթողիկոսության հետ կանոնական հարաբերությունների թուլացմամբ և Մայր Աթոռի հետ աստիճանաբար ընդլայնվող կապերի ամրապնդմամբ: Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի և ընդհանրապես Կ. Պոլսի պատրիարքության կանոնակարգային հարաբերությունների աստիճանական ծավալումը դարակազմիկ նշանակություն ունեցավ հզորացող Օսմանյան սուլթանության տարածքում Հայ եկեղեցու միավորիչ գործունեությունը և ազգապահպանության գործընթացները խթանելու գործում:*XV դարի վերջերին կրոնաքաղաքական միանգամայն նոր իրավիճակ ձևավորվեց ակ-կոյունլուների և օսմանյան սուլթանության ավերիչ պատերազմներից հետո: Սուլթանությունը սահմաններն ընդարձակեց արևելքում, և Հայաստանի պատմական տարածքների մեծագույն մասը հոծ ազգաբնակչությամբ անցավ օսմանյան գերիշխանության ներքո: Այդ պայմանների թելադրանքով Արևմտյան Հայաստանի հոգևոր կյանքը մասնակի կերպարանափոխության ենթարկվեց, որի առանցքը Հովհաննես Է Աջակիրի վեհապետության շրջանում դարձավ Կոստանդնուպոլսի պատրիարքությունը: Արևմտահայ հոգևոր և հասարակական կյանքի կենտրոնական նվիրապետության կարգավիճակով գործող Կոստանդնուպոլսի պատրիարքությունը բեղուն գործունեություն ծավալեց ինչպես եկեղեցական կառույցն ամրապնդելու, այնպես էլ թեմական վիճակներ ստեղծելու ուղղությամբ: Արևմտահայ թեմական կառույցների` նախկինում պատրիարքական փոխանորդների կարգավիճակով իրականացվող ղեկավարությունը աստիճանաբար իր տեղը զիջեց թեմակալ առաջնորդությանը: Կրոնական և ազգային աստիճանակարգված այդ կառույցների ամբողջացումն ու դրանց միջև կանոնական հարաբերությունների հաստատումը չափազանց կարևոր դեր կատարեցին սուլթանության տարածքում արմատավորված կրոնական խտրականության և քրիստոնեության հալածանքներին դիմադարձ կանգնելու, օտարամոլ քարոզչությունից հավատացյալ ժողովրդին զերծ պահելու, ինչպես նաև ազգահավաք և միավորիչ գործունեության եկեղեցական ղեկավարությունն իրականացնելու գործում:*Հովհաննես Է Աջակիրի կաթողիկոսության շրջանում իրավիճակը բավականին ծանր էր նաև Արևելյան Հայաստանում: Օտար տիրակալների հովանավորությամբ, «ընդհանրական կաթողիկոսի» տիտղոսի համար մղվող հակականոնական պայքարից զատ, նույն այդ հովանավորությամբ Աղթամարի հակաթոռությունն իր հոգևոր գերիշխանությանը ենթարկեց էջմիածնապատկան որոշ թեմեր: Հակաթոռության դեմ մղվող պայքարում Մայր Աթոռի միաբանությանը մեծապես սատարում էր միայն Սյունյաց մետրոպոլությունը: Ճիշտ է, ինչպես Գանձասարի կաթողիկոսությունը, այնպես էլ Սյունյաց մետրոպոլությունը պահպանել էին կանոնական հարաբերությունները Մայր Աթոռի հետ, սակայն ձևավորված հասարակական–քաղաքական պայմանների ազդեցությամբ նրանք ևս գործառում էին գրեթե ինքնավար վիճակում:*Ակ-կոյունլուների տիրապետության թուլացման շրջանում Հայ եկեղեցին թեև որոշակի արտոնություններ էր ձեռք բերել, սակայն դա ակնհայտորեն անբավարար է եղել Մայր Աթոռի տնտեսական կացությունը բարելավելու գործում: Դա, ինչպես նաև հայ ավատական ընտանիքների մնացորդների և ունևոր դասի նկատմամբ իրականացվող բռնագրավումների և սեփականազրկման, ինչպես նաև շարունակ ուժգնացող կրոնական ու քաղաքական հալածանքների պայմաններում Հովհաննես Է Աջակիրի գործունեությունը, ուղղվել է ինչպես հայրապետական աթոռի ամրապնդմանը, այնպես էլ տնտեսական վիճակի բարելավմանը: Հայոց կաթողիկոսը ձգտել է հարկային արտոնություններ ձեռք բերելու ճանապարհով ամրապնդել Մայր Աթոռի միաբանության ու արևելահայ հոգևոր դասի համար հարկային արտոնությունների ձեռքբերմանըիրավասությունները: Նա գործնական քայլերի է դիմել նաև ազգային, տնտեսական ու կրոնական հալածանքներին դիմադարձ կանգնելու և ժողովրդի տնտեսական ու հոգևոր ծանր վիճակը թեթևացնելու ուղղությամբ` դա դիտելով իբրև Մայր Աթոռի հասարակական–տնտեսական հիմքերի ամրապնդման կարևոր գործոն: Հովհաննես Է Աջակիրին չի հաջողվել իրագործել ցանկալին և նա հարկադրված է եղել օժանդակություն և աջակցության որոնել գաղութահայության շրջանում:*1484թԴարաշրջանի հայ իրականության առանձնահատկություններից հաջորդը եղել է գաղութահայության հոգևոր և հասարակական կացության կարգավորումը, ազգային ինքնության պահպանումը և Ս. Էջմիածնի հետ կապերի ամրապնդումը: Լինելով համահայկական եկեղեցական շահերի պաշտպանության ջատագով` Հովհաննես Է Աջակիրը Հայ եկեղեցու առաջին բարձրագույն նվիրապետն էր, որը Մայր Ափոռ Սուրբ Էջմիածին–գաղութահայություն հարաբերությունները կարգավորելու միտումով 1484–ին մեկնել է տարաշխարհ: 1485–ին «գաղթական հայերու հոգևորական կացությանը հսկելու և գաղթական հայերե նյութական նպաստներ հավաքելու և անհագ տիրապետողներու դրամական քաղցը հագեցնելու համար» Հովհաննես Է Աջակիրը Էջմիածնի համար հանգանակություն կազմակերպելու նպատակով միաբաններ Սարգիս եպիսկոպոսի և Դավիթ աբեղայի հետ ուղևորվել է հայկական գաղթավայրեր (Լեհաստան: *Պետք է ենթադրել, որ այստեղ ևս Հայոց հայրապետի առաքելությունը որոշակի արգելքների է հանդիպել: Գուցե այդ անհաջող առաքելությունն էլ դարձել է պատճառ, որ 1484թ. հետո Հովհաննես Է Աջակիրն այլևս Մայր Աթոռ չի վերադարձել, ինչն էլ հիմք է դարձել ենթադրելու, որ նա հրաժարվել է կաթողիկոսությունից:Ու թեև Հովհաննես Է Աջակիրը թողել է կաթողիկոսական գործունեությունը, սակայն չի հրաժարվել իր եկեղեցանվեր առաքելությունից: Մ. Օրմանյանը հավաստում է, որ շարունակելով ազգանպաստ առաքելությունը, նա իր համախոհների հետ հաջորդ 20 տարիները ևս անցկացրել է գաղութահայության շրջանում: Պետք է ենթադրել, որ Հովհաննես Է Աջակիրը նպատակամղված գործունեությամբ մի կողմից ձգտել է մեղմել հայ ժողովրդի և եկեղեցու դեմ 1488թ. ակ-կոյունլուների կրոնական հալածանքների ծանր հետևանքները, իսկ մյուս կողմից փորձել է կանոնական հարաբերությունների ամրապնդման միջոցով է՛լ ավելի սերտացնել Մայր Աթոռի և գաղութահայության հոգևոր, հասարակական, տնտեսական, մշակութային ու կրթական կապերը: Այդ նպատակով Հովհաննես Է Աջակիրի գլխավորած հայրապետական նվիրակները, շարունակելով իրենց գործունեությունը, այցելել են գաղութահայության բազմաթիվ կենտրոններ. «Մեծ Հովհաննես եպիսկոպոս ազնվակա և տեր Սարգիս եպիսկոպոս և Դավիթ կույս աբեղա, մյուռոնով և օրհնությամբ կու գան Բյուզանդիա, անկե կանցնին Կաֆա, Մոլտավիա, Սուչավա, ԼվովԻլվով, Աքքըրման, Ակքերմանև կը դառնան Կոստանդնուպոլիս»: Այստեղ էլ 1506թ. թուրքական իշխանությունները ձերբակալել են նրանց, Կոստանդնուպոլիս)առաջարկել դավանափոխ լինել և մերժում ստանալով` 1506թ. բոլորին էլ գլխատել են:*Նահատակվել է (ըստ Օրմանյանի) դավանափոխ լինելու առաջարկը մերժելու պատճառովԻնչպես նախորդ կաթողիկոսների, այնպես էլ Հովհաննես Է Աջակիրին հայրապետության շրջանում վարչական, շինարարական, հոգևոր–մշակութային և կրթական գործունեության վերաբերյալ ոչ մի հիշատակություն չի պահպանվել: