Անդրանիկ

Անդրանիկ
Андраник
Այլ անուններ:	Օզանյան Անդրանիկ Թորոսի
Անգլերեն:	Andranik
Հայերեն:	Անդրանիկ
Ծննդյան տարեթիվը:	25.02.1865
Ծննդավայրը:	Շապին-Գարահիսար, Արևմտյան Հայաստան
Մահվան տարեթիվը:	31.08.1927
Մահվան վայրը:	Չիկո, ԱՄՆ
Համառոտ տվյալներ: Հայ ազգային-ազատագրական շարժման գործիչ, զորավար:

Կենսագրություն

Ծնվել է 1865թ. փետրվարի 25-ին Արևմտյան Հայաստանի Շապին-Գարահիսար քաղաքում:

Մահացել է 1927թ. օգոստոսի 31-ին Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների Չիկո քաղաքում (Սակրամենտոյի մոտ):

Կրթություն

• Սովորել է Շապին-Գարահիսարի Մուշեղյան վարժարանում, «մկրտվել հեղափոխական»:

Գործունեություն

• Հորն անարգած փուրքին ահաբեկելու համար բանտարկությունից խուսափելու նպատակով մեկնել է Կոստանդնուպոլիս, աշխատել զինագործարանում, ապա անցել Ռումինիա:
• 1891թ. անդամագրվել է ՍԴՀԿ-ին, շուրջ մեկ տարի անց դարձել ՀՀԴ անդամ (դաշնակցությունից հեռացել է 1907թ., վերականգնվել է 1914թ. և երկրորդ անգամ հեռացել 1917թ.):
• XIX դարի 90-ական թթ. զինվորագրվել է Գուրգենի, Աղբյուր Սերոբի հայդուկախմբերում:
• Զենք ձեռք բերելու, ազատագրական ուժերը համախմբելու նպատակով եղել է Սևաստոպոլում, Բաթումում, Թիֆլիսում, Կարսում, Էջմիածնում, Էջմիածնում, Թավրիզում, Սալմաստում և այլուր:
• Համագործակցել է Հրայրի, Նիկոլ Դումանի, Սեպուհի, Մեծն Մուրադի հետ:
• Աղբյուր Սերոբի մահից (1899) հետո գլխավորել է բազմաթիվ ինքնապաշտպանական մարտեր: Նրան մեծ համբավ են բերել հատկապես Առաքելոց վանքի (1901, նոյեմբեր) և Ախթամարի (1904, օգոստոս) կռիվները:
• 1904թ. վերջին եղել է Իրանում և Այսրկովկասում, հանդիպել է հասարակական, քաղաքական շրջանների հետ. Թիֆլիսում բարեկամական կապեր է հաստատել և 1904-1920-ական թթ. մշտապես առընչվել ու խորհրդակցել է Հ. Թումանյանի հետ:
• Հայ-թաթարական կռիվների ժամանակ, զենք հայթայթելու նպատակով ուղարկվել է Ֆրանսիա և Բուլղարիա:
• Երիտթուրքական հեղաշրջումից (1908) հետո հանդես է եկել ՀՀԴ երիտթուրքական համագործակցության դեմ, մերժել թուրքական խորհրդարանի անդամ դառնալու ՀՀԴ առաջարկը:
• Բալկանյան 1-ին պատերազմում (1912-1923) Գարեգին Նժդեհի հրամանատարության ներքո կազմավորել է հայկական կամավոր վաշտ և բուլղարական բանակի կազմում մարտնչել թուրքական զորքերի դեմ, արժանացել սպայի կոչման ու մարտական շքանշանների:
• Առաջին աշխարհամարտի (1914-1918) սկզբին եկել է Թիֆլիս, նշանակվել Հայկական 1-ին կամավորական ջոկատի (Կովկասյան բանակի կազմում) հրամանատար, ղեկավարել է շուրջ 20 հաղթական ռազմական գործողություններ, մեծ դեր խաղացել հատկապես Դիլմանի ճակատամարտում, (1915, ապրիլ), Բիթլիսի ազատագրման ժամանակ:
• 1917թ. նախաձեռնել է արևմտահայերի 1-ին համագումարի հրավիրումը (մայիսի 2-11), ընտրվել համագումարի պատվավոր նախագահ և Արևմտահայ ազգային խորհրդի անդամ, ձեռնարկել է «Հայաստան» (1917-1918) թերթի հրատարակումը:
• 1918թ. հունվարին նշանակվել է հայկական երկրապահ զորամասի հրամանատար, ստացել գեներալ-մայորի աստիճան և ղեկավարել է Էրզրումի ամրացված շրջանի պաշտպանությունը: Սակայն նրան չի հաջողվել պաշտպանել Էրզրումը, և զորքը նահանջել է Սարիղամիշ-Ալեքսանդրապոլ ուղղությամբ: Ալեքսանդրապոլի պաշտպանությունը կազմակերպելու նպատակով Անդրանիկի գլխավորությամբ կազմակերպվել է հայկական առանձին հարվածող զորամաս և տեղաբաշխվել է Ալեքսանդրապոլից հյուսիս՝ դեպի Ախալքալաք ուղղությամբ՝ շուրջ 70 կմ տարածության վրա:Ալեքսանդրապոլի անկումից (մայիսի 15) հետո Անդրանիկի զորամասը նահանջել է նախ Վորոնցովկա (ներկայումս՝ Տաշիր), այնտեղից՝ Ջալալօղլի (Ստեփանավան), ապա բարձրացել Դսեղ, որտեղ նրան դիմավորել է Հ. Թումանյանը: Անդրանիկի զորամասը չի մասնակցել Ղարաքիլիսայի (Վանաձոր) ճակատամարտին, որտեղ թուրքերը կոտրել են ավելի քան 5000 մարդ: Հունիսի 4-ին Բաթումում ստորագրվելիք թուրք-հայկական պայմանագրի համաձայն դադարեցվել են ռազմական գործողությունները: Պայմանագրով նախատեսվում էր զինաթափել հայկական զինված ջոկատները, այդ թվում նաև Անդրանիկի զորամասը: Այդ պայմանը զկբունքորեն անընդունելի համարելով, միաժամանակ նորահռչկա ՀՀ կառավարությանը վնաս չպատճառելու մղումով՝ Անդրանիկը ստիպված հեռացել է Հայաստանից: Դիլիջանից անցել է Ելենովկա (Սևան), ապա՝ Նախիջևան, որտեղից մտադիր էր անցնել Պարսկաստան, ընդառաջ գնալ դեպի Բաքու շարժվող անգլիական զորքին և նրա աջակցությամբ Վանով մտնել Արևմտյան Հայաստան ու այնտեղ շարունակել պայքարը: Իր զորամասով և շուրջ 20 հազար գաղթականներով Անդրանիկը հունիսի 18-ին հասել է Նախիջևան, տեղում կարգուկանոն սահմանելուց հետո գավառը հայտարարել Խորհրդային Ռուսաստանի անբաժան մաս և այդ մասին հեռագրել Ստեփան Շահումյանին: Նախիջևանից Ջուլֆայով Պարսկաստան անցնելով՝ Անդրանիկի զորամասն անակնկալ բախվել է թուրքական 11-րդ դիվիզիայի զորամասերից մեկի հետ և ստիպված վերադարձել Զանգեզուր: Զորքի և բազմաքանական գաղթականության համար բավականին դժվար իրավիճակում Անդրանիկը կարողացել է Զանգեզուրում (հիմնականում՝ Սիսիանում) մնալ մինչև 1919թ. մարտի վերջը, ինչը կարևոր նշանակություն ունեցավ Զանգեզուրը թուրքերից ու մուսավաթականներից պաշտպանելու գործում: Սակայն հիասթափվելով Հայաստանի նկատմամբ Անտանտի քաղաքականությունից և դժգոհելով Հայաստանի կառավարության՝ իր հանդեպ ցուցաբերած ուշադրությունից՝ Անդրանիկը 1919թ. ապրիլին եկել է Էջմիածին, զորամասը զորացրել, ինքն անցել արտասահման: Ֆրանսիայում, ապա Անգլիայում կարճատև դադարից հետո անցել է ԱՄՆ, սակայն շուտով Պողոս Նուբարի հրավերով եկել է Եվրոպա՝ Կիլիկիայի հայերի պայքարին օժանդակելու գործըգլխավորելու նպատակով: Բայց այդ նախաձեռնությունը նույպես ձախողվել է անգլո-ֆրանսիական հարաբերությունների սրման պատճառով. Ֆրանսիան իր զորքերը դուրս բերեց Կիլիկիայից, և թուրքական բանակը մտավ Կիլիկիա:
• Անդրանիկը 1922թ. հաստատվել է ԱՄՆ-ի Կալիֆոռնիա նահանգի Ֆրեզնո քաղաքում և առավելագույնն արել Խորհրդային Հայաստանին օգնության կազմակերպելու համար:

Ձեռքբերումներ

• 1918թ. հունվարի 23՝ գեներալ-մայոր:
• 1913թ.՝ Բուլղարիայի թագավորության 4-րդ կարգի Արիության շքանշան:
• 1914-1916թթ.՝ Ս. Գեորգի 2-րդ, 3-րդ, 4-րդ աստիճանի շքանշան:
• 1914-1916թթ.՝ Ս. Գեորգի 1-ին, 2-րդ, 3-րդ աստիճանի խաչ:
• 1914-1916թթ.՝ Ս. Վլադիմիրի 4-րդ աստիճանի շքանշան:
• 1914-1916թթ.՝ Ս. Ստանիսլավի 2-րդ աստիճանի սրերով շքանշան:
• 1919թ.՝ Ֆրանսիայի Հանրապետության Լեգեոնի շքանշան:
• 1920թ.՝ Հունաստանի թագավորության 2-րդ կարգի մարտական խաչ:
• Ս. Աննայի 2-րդ աստիճանի շքանշան:
• Հայաստանի ժողովրդական հերոս:
• Բուլղարիայի ժողովրդական հերոս:

Այլ

• Անդրանիկն առաջին ագնամ ամուսնացել է 17 տարեկան հասակում: Առաջին ամուսնությունը անհաջող է եղել։ Կինը ծննդաբերելու ժամանակ մահացել է, իսկ երեխան մահացել է օրեր անց: 1916թ. Անդրանիկը ներկա է գտնվում իր քեռորդի Վահան Փափազյանի հարսանիքին, որտեղ և գտնվում էր մի երիտասարդ օրիորդ: Անդրանիկը հրապուրվում է օրիորդով: Մինչև առաջարկություն անելը Փաշան խորհրդակցում է Հովհաննես Թումանյանի հետ և որից հետո էլ որոշում է դիմել օրիորդին: Հանդիսություններից մեկի ժամանակ օրիորդին դիմում է հետևյալ կերպ. «Ես կը սիրեմ քեզ և կը փափագիմ ամուսնանալ քեզ հետ, դուն ալ ինձ կը սիրե՞ս»: «Օ՛, ես ինչպե՞ս կրնամ քեզ չսիրել, չէ՞ որ դուն իմ սիրելի հերոսն ես...»: Անդրանիկը այսպիսի պատասխան չէր սպասում, օրիորդի այդ պատասխանը տակնուվրա է անում հերոսի մտքերը և նա մռայլվում է: Մի քանի րոպեից նա սթափվում է և որոշում իր անելիքը, իր մոտ է կանչում Ռոստոմին և մի երկտող ուղարկում օրիորդին, հայտնելով նրան, որ մոռանա ամուսնության մասին: «Եվ այսպես ՝ Հայոց մեծաթռիչ Արծիվը մի անգամ փորձեց իր երկնային սլացքից վայր իջնել երկրի վրա, ապրել սովորական մարդու ամենասովորական կյանքով, սակայն երկրաբնակի մի փոքրիկ անուշադրությունը, վերապահությունը, գուցե թերացումն ու անըմբռնումը նրան կրկին մղեցին վեր՝ դեպի եթերային նոր թռիչքների... Հասկանալի է, որ տարիքային տարբերությունը, դեռատի օրիորդի ռոմանտիկ պատկերացումները հիմնական պատճառն էին, որ Անդրանիկն այս անգամ էլ իրենից դեն շպրտեց անձնական կյանքի այդ նոր փոփոխությունը: Եվ նա դեռ սավառնում էր երկնքում...»: Անդրանիկը երկրորդ անգամ ամուսնացել է 1921թ. Փարիզում, Նվարդ Քյուրքչյանի հետ: Նրանց «քավորը» եղել է Պողոս Նուբար Փաշան։ Երկրորդ կնոջից Անդրանիկը երեխաներ չունեցավ:
• Երբ մի անգամ Անդրանիկին հարցրել են, թե որոնք են եղել իր կյանքի ամենատխուր պահերը, նա պատասխանել է, որ առաջինը զավակի մահվան լուրը լսելն էր, երկրորդը՝ Գևորգ Չաուշի:
• Երբ 1920թ. Զորավար Անդրանիկն այցելում է Կահիրե, AGBU-ն որոշում է կայացնում նվիրել նրան ոսկով թրծած սուր՝ զարդարված թանկարժեք քարերով և զմրուխտներով: Սուրը պատրաստել է Գարաբեդ Արիֆյանը՝ ոսկեգործ, ով ծնվել է 1868թ. Ակնում:
• Թաղվել է Ֆրեզնոյում (ԱՄՆ), 1928թ. աճյունը տեղափոխվել է Փարիզի Պեր Լաշեզ գերեզմանատուն, 2000թ.՝ Երևան, ամփոփված է Եռաբլուրում:
• Անդրանիկի հիշատակին աշխարի ամենա տարբեր երկրներում կանգնեցվել է նրա արձաները և հուշարձաները, այդ թվում, Ռումինիայի մայրաքաղաք Բուխարեստում (1936), Պեր Լաշեզ գերեզմանատուն Փարիզ (1945), Մելգոնեան կրթական հաստատություն, Նիկոսիա, Կիպրոս (1990), Պլեսի-Ռոբենսոն, Փարիզ (2005), Վարնա, Բուլղարիա (2011), և Ռուսաստանի Արմավիր քաղաքում: Մի հուշահամալիր էլ կա Ռիչարդսոն Սփրինգսում, Կալիֆորնիա, որտեղ Անդրանիկն մահացել է[21]: 2011 թվականի մայիսին Անդրանիկի արձանը կանգնեցվել է նաև Վոլոնկա գյուղում (Սոչի), սակայն, այն հեռացվել է նույն օրը, ըստ երեվույթին, Թուրքիայի ճնշման տակ, որը ավելի վաղ հայտարարել է, որ նրանք պետք է բոյկոտեն 2014 թվականի Սոչիի ձմեռային օլիմպիական խաղերն, եթե այդ արձանը մնա կանգնած:
• Առաջին անգամ Անդրանիկի արձանը Հայաստանում կառուցվել է 1967 թվականինին Ուջան գյուղում: Այլ արձանները են կանգնեցվել են Հայաստանի Խորհրդային Միության անկախացումից հետո՝ 1991թ., որոնցից երեքը, որոնք կարելի է տեսնել Մալաթիա-Սեբաստիա վարչական շրջանում (2000), Գրիգոր Լուսավորիչ Եկեղեցու բակում (Արա Շիրազ, 2002) և Ֆիդայական շարժման թանգարանում (2006): Բացի այդ, Հայաստանում Անդրանիկի արձանները կանգնած են Տավուշի մարզի Ոսկեվան և Նավուր գյուղերում, Գյումրիի Հաղթանակի զբոսայգում (1994), Արտենիում, Անգեղակոթում և այլ վայրերում:
• Անդրանիկն արդեն աչքի է ընկնում հայ գրականության մեջ, երբեմն գեղարվեստական բնույթ է կրում: Արևմտահայ գրող Սիամանթոն գրել է բանաստեղծություն «Անդրանիկ» խորագրով, որը տպագրվել է Ժնևում 1905թ.: Առաջին գիրքը Անդրանիկի մասին լույս է տեսել իր կյանքի ընթացքում: 1920թ. Վահան Թոթովենցը լույս է ընծայել գեներալ «Անդրանիկ և նրա պատերազմները» գիրքը: Հայտնի Ամերիկահայ գրող Վիլյամ Սարոյանը գրել է մի կարճ պատմվածք «Անդրանիկ Հայաստանի» խորագրով, որը ընդգրկված է նրա «Ներշնչել և արտաշնչել» պատմվածքներում(1936): Մեկ այլ ամերիկահայ գրողի «Համաստեղ» վեպի «Սպիտակ ձիավորը» Անդրանիկի և այլ ֆեդայիների մասին էր: Հայ ամենահայտնի բանաստեղծներից մեկը՝ Հովհանես Շիրազը, Անդրանիկի մասին գրել է երկու պոեմ՝ «Անդրանիկի մասին» (1963), և «Արձան Անդրանիկի» (1967): Վերջինս լույս է տեսել 1991թ. Շիրազի մահից հետո: Սերո Խանզադյանի Անդրանիկ վեպը կասեցվել էր և տպագրվել տարիների ընթացքում, և լույս է տեսել 1989թ., երբ ամուր Խորհրդային հրապարակումների վերահսկողությունը հանգստացավ: Միջև 1960 և 1980թթ., հեղինակ Սուրեն Սահակյանը հավաքագրվել է ժողովրդական պատմություններ և ավարտել «Ասք Անդրանիկի մասին» վեպը: Այն առաջին անգամ հրատարակվել է Երեւանում 2008թ.:
• Անդրանիկի հիշատակին գրվել է բազմաթիվ երգեր: 1913;7 Լեոն Տրոցկին նկարագրել է Անդրանիկին որպես «հերոս երգ ու լեգենդ»: Անդրանիկի մասին գրվել և կատարել են բազմաթիվ հայկական հայրենասիրական երգեիչներ Ներսիկ Իսպիրյանը, Հարութ Փամբուկչյանը և ուրիշներ: Կան տասնյակ երգեր նրան նվիրված, այդ թվում «Արծիվի պես» (Գուսան Շերամ, 1904), «Անդրանիկ փաշան» (Գուսան Հայրիկ):
• Զորավարի մասին մի շարք վավերագրական ֆիլմեր են արտադրվում, որոնցից է «Անդրանիկը» (1929, Արմենա-ֆիլմ, Ֆրանսիա): Ռեժիսորն է Աշո Շախատունին, ով նաև խաղացել է գլխավոր դերը: «Զորավար Անդրանիկը» (1990, ՀայՖիլմ) վավերագրական ֆիլմ է՝ նվիրված Զորավար Անդրանիկի ծննդյան 125 ամյակին: Ֆիլմի տեքստը կարդում է անվանի դերասան Խորեն Աբրահամյանը:

Զորավար Անդրանիկի կտակից

• «...Եթե կուզեն ինձ պատիվ մը անել, ես իմ արձանս չեմ ուզեր, փառավոր թաղում չեմ ուզեր: Թող հայ ժողովուրդը կանգնեցնի ավերակ դարձած Առաքելոց վանքը և այնտեղ փոքրիկ ուսումնարան մը շինե հայ մանուկների համար: Այս է իմ ամբողջ բաղձանքս և բարոյական պահանջս հայ ժողովուրդեն»:

Զորավար Անդրանիկի կոչից

• «...Հա՛յ ժողովուրդ, եթե հավաքական կերպով չպատասխանես այս կոչիս, եթե չգիտակցես այն մահվան սև երազին, որ կը սավառնի մեր բովանդակ հայ ժողովըրդին վրա, եթե դուն հասկացությունը չունենաս ստեղծված ծանր րոպեին, ետ առ ինձմե հորս անունը, զոր դուն ես տված, և իրավունք մի՛ ունենար վերցնելու իմ դիակը, իրավունք մի՛ ունենար իմ վրա արտասվելու, թող թաղե զիս այն կոզակը, որ երեկ իմ կողքին կուրծքը կուտար մեր թշնամուն և ձորերը մնացած հայ որբուկները կգրկեր և կգգվեր»:

Մեջբերումներ Զորավար Անդրանիկի մասին

• «Անդրանիկը մեռաւ իր փափաքին չհասած, որ ազգինն էր միանգամայն, բայց նա երկար ու անձնուիրութեամբ ծառայեց համազգային նպատակին, ուստի իր անունն ու յիշատակը դարձան համազգային: Կամաւոր նահատակների մի ընտիր խումբ, որ պայքարի մտաւ քառորդ դար առաջ և որոնց շարքից էր նաեւ Անդրանիկը, նոյնքան անձնազոհ էր, որքան սա: Նոր մարտական հայութեան առաջին ծիլերն էին, ամէն մէկը ընտրուած հազարի միջից, ամէն մեկը մի զօրաւոր անհատ, բայց ընտիրների եւ զօրաւորների մէջ աչքի ընկաւ Անդրանիկը»: Նիկոլ Աղբալյան
• «Մայր բնութիւնից և բախտից պարգևատրուած բացառիկ անհատներից էր Անդրանիկը և բացառիկ վիճակի արժանացաւ նա հայոց պատմութեան մէջ: Եթէ ժողովրդական կամ ազգային հերոս բառը որոշ իմաստ ունի, Անդրանիկը եղաւ բառիս ամենալայն մտքով ազգային հերոս, որի ճակատը դափնէ պսակով զարդարեցին «Հայոց Կուսանք» և հայ աշուղները փառքի երգեր ձօնեցին նրան»: Սիմոն Վրացյան
• «Այս գերեզմանին առջև մեր հոգիի և մտքի աչքերով կը տեսնենք վերջին հարիւր տարիներու ընթացքին մեր ժողովուրդի մղած անհավասար պայքարը իր արժանապատւութեան, իր գոյութեան և ազատութեան համար: Այդ կը կոչուի, ինչպէս գիտէք, հայ ազատագրական շարժում, որուն արիւնոտ ճանապարհին վրայ կը բարձրանայ հերոսական կերպարը զօրավար Անդրանիկի»: Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Վազգեն 1-ին
• «Սասունի արծիւը չկայ այլևս... Մանուկները ծնողի մահը չեն ըմբըռնում, ազգերը՝ հերոսի: Առաջնորդ, շէֆ էր ծնուած Անդրանիկ: Ամէն տեղ ու ամէն պարագաներում Անդրանիկ մնում էր տիրական, իշխող ու հրամայող»: Ավետիս Ահարոնյան

Նկարներ

Դիմանկարներ

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

  Կենտրոնում՝ Անդրանիկ Օզանյանն ու գեներալ Հակոբ Բագրատունին

• 

  Ջանիր աղան և Անդրանիկ Օզանյանը

• 

  Անդրանիկն իր զինվորների հետ

• 

  5-րդ Զեմգալյան գնդի հրաձիգները

• 
• 

  Անդրանիկի հարսանիքը (1926)

• 

  Անդրանիկի՝ Կահիրեում նվեր ստացած սուրը

• 

  Անդրանիկն իր սուրը ցույց է տալիս Ջոն Մանգասսարյանին, Լոս Անջելես

• 

  Առաքելոց վանքը

Զորավարի հիշատակին

• 

  Անդրանիկի հուշարձանը Երևանում (Արա Շիրազի աշխատանքը)

• 

  Անդրանիկի հուշարձանը Երևանում (Արա Շիրազի աշխատանքը)

• 
• 

  Անդրանիկի հուշարձանը Փարիզում

• 

  Անդրանիկի հուշարձանը Երևանի Զորավար Անդրանիկ պողոտայում (քանդակագործ՝ Ռ.Սարգսյան, ճարտարապետր՝ Ա. Սմբատյան, 2000)

• 

  Անդրանիկի հուշարձանը Երևանի Զորավար Անդրանիկ պողոտայում (քանդակագործ՝ Ռ.Սարգսյան, ճարտարապետր՝ Ա. Սմբատյան, 2000)

• 

  Անդրանիկի հուշարձանի բացումը Վառնայում (2011)

• 

  Անդրանիկ Օզանյանի թանգարանը

• 

  Անդրանիկի հուշարձանը Վառնայում (Բուլղարիա)

• 

  Անդրանիկի հուշարձանը Գորիսում

• 

  Անդրանիկի հուշարձանը ՀՀ Տավուշի մարզի Նավուր գյուղի մոտակայքում

• 

  Անդրանիկի հուշարձանը Գյումրիում

• 

  Անդրանիկի հուշարձանը Պեր Լաշեզ գերեզմանատանը

• 

  Անդրանիկի հուշասյունը Եռաբլուրում

• 

  Մալինցյանի տունը, ուր 1918-1919թթ. ապրել է Անդրանիկը

• 
• 
• 
• 

  Անդրանիկը ֆրանսիական «L'Image» ամսագրի շապիկին (1919)

• 

  Անդրանիկը «New York Journal-American» ամսագրում (1920, հեղինակ՝ Բենջամին Ալլեն)

• 

Տեսանյութեր

• Անդրանիկ Օզանյան, ֆիլմ, Հանրային հեռուստաընկերություն:
• Անդրանիկ Օզանյան, Հանրագիտարանային տվյալներ, Ա1+:
• Անդրանիկ Օզանյան, Առաքելոց վանքի կռիվը, Ռադիոարվեստ 1:
• Անդրանիկ Օզանյան, Առաքելոց վանքի կռիվը, Ռադիոարվեստ 2:
• Անդրանիկի երգը:
• Անդրանիկ Օզանյանի անվան ֆիդայական շարժման թանգարան:
• Անդրանիկ Օզանյան, Առաքելոց վանքի կռիվը:
• Առաջին այրեր, Անդրանիկ:

Հրապարակումներ մամուլում

• Մարտական հրահանգներ: Առաջարկներ, նկատողութիւններ եւ խորհուրդնե, Ժնև, ՀՅԴ Հրատարակչություն, 1906:
• Հայկական առանձին հարուածող զօրամասը, Բոստոն, «Ազգ», 1921:
• Զորավար Անդրանիկը կը խոսի, Փարիզ, «Աբակա» շաբաթերթ, 1921:
• Առաքելոց վանքին կռիւը (Հայ յեղափոխութենէն դրուագ մը), Բոստոն, «Բայքար», 1924: (Անդրանիկի հուշերը գրի է առնվել ըստ Լեվոն Կ. Լյուլեջյան):

Մատենագիտություն

• Անդրանիկ, Մարտական հրահանգներ (կռվի ռազմուսույց, կանոնագիրք), 1906:
• Անդրաննիկի հուշերը, Ժնև, 1935:
• Զորավար Անդրանիկ կը խօսի..., Բոստոն, 1994:

Տե՛ս նաև

• Ով ով է.հայեր (կենսագրական հանրագիտարան:Երկու հատորով),ՀՀ խմբ. հանձնաժողով՝ Հ. Մ. Այվազյան (գլխ. խմբագիր) և ուրիշներ,Երևան,Հայկական հանրագիտարան հրատ., Հ.1, Աբալյան-Ղուշչյան, 2005:
• Տիգրան Հայազն, Գարեգին Ղազարյան: 1000 հայազգի գեներալներ,ծովակալներ.-Ե.,Հեղինակային հրատարակություն, 2009 թ.,էջ 352:
• Մարմարյան Ա., Զորավար Անդրանիկ և իր պատերազմները, ԿՊ, 1920:
• Զորավար Անդրանիկի կովկասեան ճակատի պատմական օրագրութիւնը (1914-1917), Բոստոն, 1924:
• Թերզիբաշյան Ա., Անդրանիկ, Փարիզ, 1942:
• Ահարոնյան Վ., Մարդը և ռազմիկը, Բոստոն, 1957:
• Չելեպյան Ա., Զորավար Անդրանիկ և հայ հեղափոխական շարժումը, Ե., 1990:
• Աղայան Ծ., Անդրանիկ, Ե., 1994:
• Սիմոնյան Հ., Անդրանիկի ժամանակը, գիրք 1-2, Ե., 1996:
• Այվազյան Հ., Զորավար Անդրանիկ և Հովհաննես Թումանյան, Ե., 2004:
• Սահակյան Ս., Ասք Անդրանիկի մասին (վիպասք):
• Ղարիբջանյան Գ., Ժողովրդական հերոս Անդրանիկ, Ե., 1991:
• Խանզադյան Ս., Անդրանիկ, 1989:
• Հովակիմյան Վ., Դժվարին տարիներ, Ե., 1988:
• Андраник Озанян. Документы и материалы. Составители А.Арутюнян, Г.Арутюнян, В.Эвоян, С.Мирзоян, П.Сафян, Г.Шатирян. Редакционная коллегия Г.Галоян, Г.Аветисян, Г.Гарибджанян, М.Нерсисян, Г.Саркисян, П.Сафян, Г.Симонян. Ер., 1991.
• Армянский вопрос / Под ред. К.С. Худавердяна. Ер., 1991.
• Асадов Ю.А. Армянские офицеры – на царской службе. М.: Интер-Весы, 1999.
• Асадов Ю.А. 1000 офицерских имен в армянской истории. Историко-биографические очерки. Пятигорск. 2004.
• Гарибджанян Геворг Багратович. Народный герой Андраник.
• Волков С.В. Генералитет Российской империи: энциклопедический словарь генералов и адмиралов от Перта I до Николая II. Т.2, с.458. М.,2009.
• Казинян Арис. 100 величайших армян ХХ века. Москва. 2006. С.-220-221.
• Киевская Мысль. № 197. 1913, 19 июля.
• Ноев Ковчег. Информационно-аналитическая газета армянской диаспоры стран СНГ. № 6 (52) Июль 2002 года.
• Северикова Н.М. «Солдат нации угнетенных» (к 140-летию со дня рождения Андраника Сасунского). М.: Специалист. 2005. №6. С.37.
• Хачатрян А., Петросян Т. Гайказунк. Ер., 2002.
• Սասունի Արծիվը. Անդրանիկ Օզանյան, ԵՊՀ պաշտոնական կայք:
• Կարապետյան Հ., Անդրանիկ (Կայնքն ու գործունեությունը), Ե., «Հայաստան», 1992, 268 էջ:
• Անդրանիկ Օզանյան, Հայկական հանրագիտարան:
• Անդրանիկ Օզանյան, Համահայկական գրադարան:
• Անդրանիկ Օզանյան, Հայ մարդ:
• Անդրանիկ Օզանյան կամ Զորավար Անդրանիկ, Sirun.ru:
• Զորավար Անդրանիկ, Պանորամա:
• Բանաստեղծություններ Անդրանիկի մասին:
• Երգեր նվիրված Անդրանիկին:
• Андраник - Геноцид.ру.