14:29, 7 Օգոստոսի 2014-ի տարբերակ

Համբարձումյան Վիկտոր Համազասպի
Амбарцумян Виктор Амазаспович
Անգլերեն:	Hambartsumyan Viktor
Հայերեն:	Համբարձումյան Վիկտոր Համազասպի
Ծննդյան տարեթիվը:	5(18).09.1908
Ծննդավայրը:	Թիֆլիս, Վրաստան
Մահվան տարեթիվը:	12.08.1996
Մահվան վայրը:	Երևան, Հայաստանի Հանրապետություն
Համառոտ տվյալներ: Աստղաֆիզիկոս, տեսական աստղաֆիզիկայի խորհրդային դպրոցի հիմնադիր, ՀՀ ազգային հերոս:

Կենսագրություն

Ծնվել է 1908թ. սեպտեմբերի 5(18)-ին Վրաստանի մայրաքաղաք Թիֆլիսում:

Մահացել է 1996թ. օգոստոսի 12-ին Հայաստանի Հանրապետության մայրաքաղաք Երևանում:

Կրթություն

• 1928թ. ավարտել է Լենինգրադի պետական համալսարանը:

Աշխատանքային գործունեություն

• 1931-1943թթ. աշխատել է Լենինգրադի պետական համալսարանում:
  • 1939թ.՝ ստղաֆիզիկայի ամբիոնի վարիչ:
  • 1939թ.՝ աստղադիտարանի տնօրեն:
  • 1941թ.՝ ուսումնական մասի պրոռեկտոր:
• 1943թ.-ից՝ ՀՀ ԳԱԱ հիմնադիրներից և առաջին փոխնախագահը:
• 1946-1988թթ.՝ Բյուրականի աստղադիտարանի հիմնադիր-տնօրեն:
  • 1988-1996թթ.՝ պատվավոր տնօրեն:
• 1947-1951թթ.՝ ՀԽՍՀ ԳԽ պատգամավոր:
• 1950-1989թթ.՝ ԽՍՀՄ ԳԽ պատգամավոր:
• 1964-1987թթ.՝ «Աստղաֆիզիկա» համամիութենական հանդեսի գլխավոր խմբագիր:
• 1965-1974թթ.՝ Հայկական հանրագիտարանի առաջին գլխավոր խմբագիր:
• 1989-1991թթ.՝ ԽՍՀՄ ժողովրդական պատամավոր:
• 1994-1996թթ.՝ ՌԳԱ խորհրդական:

Գիտական գործունեություն

Աստղերի թաղանթների եւ գազային միգամածությունների ֆիզիկա

1932 թ. Թագավորական Աստղագիտական ընկերության «Monthly Notices» հանդեսը հրատարակեց Վ. Համբարձումյանի « On the radiative equilibrium of a planetary nebula» հոդվածը, որն այժմ համարվում է գազային միգամածությունների ժամանակակից տեսության անկյունաքարը: Այդ խնդրին է նվիրված Համբարձումյանի աշխատությունների մի ամբողջ շարք, որոնցում ստեղծված է աստղերի գազային թաղանթների եւ գազային միգամածությունների տեսության հենքը եւ բացատրված են դրանց սպեկտրերի մի շարք առանձնահատկություններ: Նրա մշակած եղանակները կիրառվել են անկայուն աստղերի գազային թաղանթների հետազոտման համար: Այդ աշխատություններից մեկում (Ն. Ա. Կոզիրեւի հետ համատեղ) հաջողվել է առաջին անգամ գնահատել նոր աստղերի արտանետած գազային թաղանթների զանգվածները: Այդ զանգվածների գնահատականը շատ էական դեր ունեցավ աստղերի զարգացման խնդիրները դիտարկելիս: Մասնավորապես, այն հնարավորություն ընձեռեց հայտնաբերել աստղային անկայունության ամենաաննշան դրսեւորումները:

Աստղային համակարգերի դինամիկա եւ վիճակագրական մեխանիկա

Կիրառելով վիճակագրական մեխանիկայի ինքնատիպ եղանակներ, Վ. Համբարձումյանը ստացել է կարեւոր արդյունքներ, որոնց մեջ հատկապես նշանակալի են հետեւյալները: 1936 թվականին Վ. Համբարձումյանը նրբագեղ լուծում տվեց անգլիացի նշանավոր աստղագետ Արթուր Էդինգտոնի առաջադրած մաթեմատիկական խնդրին` գտնել աստղակույտի աստղերի տարածական արագությունների բաշխումը`ունենալով դրանց տեսագծային արագությունների բաշխումը: Այդ խնդրի լուծումը տպագրվեց «Monthly Notices» հանդեսում հենց Ա. Էդինգտոնի ներկայացմամբ: Տասնամյակներ անց այդ նույն խնդիրը վերստին ի հայտ եկավ`բժշկական համակարգչային ախտորոշման կապակցությամբ: Ի վերջո (1979 թ.), այդ մաթեմատիկական խնդրի լուծումը նշանավորվեց բժշկության բնագավառի Նոբելյան մրցանակով` «Համակարգչային տոմոգրաֆիայի մշակման համար»: Աստղային համակարգերի վիճակագրական մեխանիկայի եղանակները Վ. Համբարձումյանին հնարավորություն տվեցին գնահատել աստղային համակարգերի տարիքները: Մասնավորապէս, 1935 – 1937 թթ. Համբարձումյանը գիտական բանավեճ ունեցավ անգլիացի նշանավոր գիտնական Ջեյմս Ջինսի հետ` մեր աստղային համակարգի` Գալակտիկայի տարիքի առիթով եւ ապացուցեց, որ մեր Գալակտիկայի տարիքը առնվազն 1000 անգամ փոքր է համընդհանուր ընդունելություն ունեցող` Ջ. Ջինսի տված գնահատականից: Աստղային համակարգերի դինամիկայի եւ վիճակագրության վերաբերյալ Վ. Համբարձումյանի աշխատությունները ընկած են աստղային համակարգերի արդի վիճակագրական մեխանիկայի հիմքում: 1995 թվականին` իրենց սկզբնավորումից 50 տարի անց այդ հետազոտությունները պսակվեցին Ռուսաստանի Դաշնության Պետական Մրցանակով ` գիտնականի մահից մեկ տարի առաջ:

Միջաստղային նյութի բնույթը եւ ելեւէջումների (ֆլուկտուացիաների) տեսությունը

Վ. Համբարձումյանի աշխատությունների մի ամբողջ շարք նվիրված է Գալակտիկայում միջաստղային նյութի հետազոտությանը: Վ. Համբարձումյանը ստացավ սզբունքորեն նոր արդյունք, համաձայն որի, Գալակտիկայում կլանող նյութն ունի պատառաձեւ բաշխում եւ լույսի կլանման պատճառը միջաստղային տարածության մեջ բազմաթիվ գազա-փոշային ամպերի առկայությունն է: Միջաստղային ամպերի ամբողջության հետազոտման հզոր միջոց եղավ ելեւէջումների (ֆլուկտուացիաների) տեսությունը, որ նոր ուղիներ բացեց աստղագիտության մեջ:

Պղտոր միջավայրում լույսի ցրման տեսությունը

Երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին Վ. Համբարձումյանը ստեղծեց պղտոր միջավայրում լույսի ցրման նոր տեսություն, որ հիմնված էր իր առաջարկած` ինվարիանտության սկզբունքի վրա: Կիրառելով այդ նրբագեղ մաթեմատիկական հնարքը, Համբարձումյանը լուծեց լույսի ցրման ոչգծային խնդիրների մի ամբողջ շարք: Ինվարիանտության սկզբունքը ներկայումս լայնորեն կիրառվում է մաթեմատիկական ֆիզիկայի բազմաթիվ ճյուղերում: R.E.Bellman, R.E.Kalaba and M.C.Prestrud-ը իրենց «Ինվարիանտ համադրում. ճառագայթային տեղափոխումը վերջավոր լայնության շերտերում» գրքում գրում են. «Այդ նորարարական աշխատանքի շնորհիվ հնարավոր դարձան վերլուծական մոտեցումներ եւ պարզ թվային լուծումներ: Հետագայում այդ գաղափարները զարգացվեցին եւ ընդհանրացվեցին Չանդրասեկհարի կողմից` վերջինիս հիմնարար հոդվածների շարքի եւ 1950 թ. գրքի մեջ… Լուծվեցին բազմաթիվ խնդիրներ, որ չէին լուծվում այլ եղանակներով, եւ կատարվեց մեծ առաջընթաց» (American Elsevier Publishing Co., 1963, p1.): 1946 թ. պղտոր միջավայրում լույսի ցրման տեսութունն ստեղծելու համար Վ. Համբարձումյանը պարգեւատրվեց առաջին Ստալինյան Մրցանակով:

Աստղասփյուռներ եւ աստղերի էվոլյուցիան

Գալակտիկայում աստղային համակարգերին վերաբերող դիտողական նյութի տեսական վերլուծության միջոցով Վ. Համբարձումյանը հայտնաբերեց նոր տիպի աստղային համակարգեր: Դրական էներգիայով այդ լայնացող համակարգերը նա անվանեց «աստղասփյուռներ» եւ ապացուցեց դրանց «երիտասարդ» լինելը: Դա հեղաշրջում էր աստղերի տիեզերաբանության մեջ, քանի որ այստեղից հետեւում էր, որ աստղառաջացման գործընթացը Գալակտիկայում շարունակվում է նաեւ ներկայումս, եւ աստղերը առաջանում են խմբերով: Աստղասփյուռների հայտնաբերման եւ հետազոտության համար 1950 թ. Վ. Համբարձումյանը պարգեւատրվեց երկրորդ Ստալինյան Մրցանակով:

Երիտասարդ աստղերի ֆիզիկա եւ աստղերի էներգիայի աղբյուրները

Շատ ուշագրավ են երիտասարդ T Ցուլի տիպի եւ բռնկվող աստղերի սպեկտրերում դիտվող այսպես կոչված «անընդհատ առաքման»ը վերաբերող` Համբարձումյանի հետազոտությունները: Այդ հետազոտությունները հանգեցրին աստղերի էներգիայի աղբյուրների բնույթի վերաբերյալ կարեւոր եզրակացությունների: Վ. Համբարձումյանը առաջարկեց նախաստղային նյութի նոր հայեցակարգ: Դասական վարկածը ենթադրում է, որ աստղերը առաջանում են ցրված նյութի խտացման միջոցով: Նոր վարկածը, նախորդին հակառակ, ընդունում է անհայտ բնույթի զանգվածեղ մարմինների` նախաստղերի գոյությունը: Նախաստղերի պայթյուններով տրոհման գործընթացը հանգեցնում է աստղերի առաջացմանը աստղասփյուռներում:

Արտագալակտիկական աստղագիտություն

Վ. Համբարձումյանի աշխատությունների մի մեծ շարք նվիրված է մեր Գալակտիկայի նման հսկայական աստղային համակարգերի` գալակտիկաների էվոլյուցիայի խնդիրներին: Ի մասնավորի` հարկ է նշել գալակտիկաների կորիզների (կենտրոնական խտացումների) ակտիվության մասին նոր հայեցակարգը: Ըստ այս հայեցակարգի գալակտիկաների կորիզները վճռորոշ դեր են կատարում գալակտիկաների եւ դրանց համակարգերի ծագման եւ էվոլյուցիայի մեջ: Այս հետազոտությունների շնորհիվ արտագալակտիկական աստղագիտության գլխավոր խնդիրը դարձավ գալակտիկաներում դիտվող ահռելի չափերի անկայունության երեւույթների ուսումնասիրությունը: Այս շարքին են հարում նաեւ Վ. Համբարձումյանի եւ իր աշակերտների կարեւոր հետազոտությունները` նվիրված հսկա գալակտիկաների կորիզներից կապույտ արտանետումների, նոր տիպի գալակտիկական համակարգերի` այսպես կոչված` կոմպակտ գալակտիկաների կոմպակտ խմբերի հայտնաբերմանն ու ուսումնասիրությանը: Գալակտիկաների կորիզների պայթյունների մասին 1958 թ. Վ. Համբարձումյանի առաջին Սոլվեյյան դասախոսությունը ահռելի ազդեցություն ունեցավ: Այդ դասախոսությունը եւ դրա հետեւանքները նկարագրված են Ջերսի Նոյմանի «Հիշողություններ տիեզերաբանության մեջ հեղափոխական շրջափուլի մասին» հոդվածում (Problems of Physics and Evolution of the Universe, Publishing House of the Armenian Academy of Sciences, Yerevan, 1978, pp.243-250): Ինչպես հիշում է Ջ. Նոյմանը, հակառակ սկզբնական թերահավատությանը, «Համբարձումյանի փաստարկները եւ համակողմանի ապացույցները ներկա գտնվող գիտնականներին ստիպեցին մտմտալ, որին հետեւեց միջազգային բազմաբնույթ մեծ գործունեությունը…»: Նոյմանը եզրակացնում է. «Այժմ Համբարձումյանի վարկածի օգտին եղած տվյալները շշմեցնում են: Սրտագին շնորհավորանքս պրոֆեսոր Համբարձումյանին` Կոպերնիկոսյան Հեղափոխականին»:

Հետաքրքիր տվյալներ

Քաղվածք Նոբելյան դափնեկիր Ա. Կորմակի «Computed tomography: some history and recent developments» (Proc. of Symposia in Applied Mathematics, Vol 29, p 35, 1985) հոդվածից. «… Ռադոնի խնդիրը արագությունների եռաչափ տարածության մեջ… Համբարձումյանը տվեց դրա լուծումները երկու եւ երեք չափումների համար այն ձեով, ինչ եւ Ռադոնը: Ավելին, նա վերցրեց երեք սպեկտրային դասերի աստղերի խմբեր` յուրաքանչյուրում 400 – 500-ական աստղով եւ օգտագործեց իր տեսական արդյունքները` տեսագծային արագությունների բաշխումից արագությունների բաշխումը ստանալու համար: … Դա Ռադոնի ձեւափոխության առաջին թվային հակադարձումն է, եւ դա հերքում է տարածված պատկերացումը այն մասին, թէ իբր համակարգչային տոմոգրաֆիան անհնար է առանց համակարգչի: Այդ հաշվարկի մանրամասները բերված են Համբարձումյանի հոդվածում, եւ դրանք հանգեցնում են այն մտքին, որ մինչեւ իսկ 1936 թվականին համակարգչային տոմոգրաֆիան ի զորու պիտի լիներ օժանդակել, ասենք, ուղեղի ուռուցքների ախտորոշմանը… Շատ հնարավոր է թվում, որ Համբարձումյանի թվային եղանակները պիտի կարողանային մեծապես օժանդակել բժշկությանը, եթե դրանք կիրառվեին 1936 թվականին»:

Ձեռքբերումներ

• 1934թ.՝ պրոֆեսոր:
• 1935թ.՝ ֆիզմաթ գիտությունների դոկտոր:
• 1940թ.՝ ՀԽՍՀ գիտության վաստակավոր գործիչ:
• 1943թ.՝ ՀԽՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս:
• 1953թ.՝ ԽՍՀՄ ԳԱ ակադեմիկոս:
• 1963թ.՝ Ավստրալիայի ազգային համալսարանի (Կանբերա) պատվավոր դոկտոր:
• 1965թ.՝ Սորբոնի (Փարիզ) համալսարանի պատվավոր դոկտոր:
• 1967թ.՝ Լիեժի (Բելգիա) համալսարանի պատվավոր դոկտոր:
• 1968թ.՝ Կարլի (Պրահա) համալսարանի պատվավոր դոկտոր:
• 1968թ.՝ ՎԽՍՀ գիտության վաստակավոր գործիչ:
• 1968, 1978թթ.՝ Սոցիալական աշխատանքի կրկնակի հերոս:
• 1973թ.՝ Տորունի Կոպեռնիկոսի անվան համալսարանի (Լեհաստան) պատվավոր դոկտոր:
• 1974թ.՝ Լա Պլատայի (Արգենտինա) համալսարանի պատվավոր դոկտոր:
• 1979թ.՝ Թբիլիսիի պատվավոր քաղաքացի:
• 1985թ.՝ Երևանի պատվավոր քաղաքացի:
• 1994թ.՝ ՀՀ ազգային հերոս:

Նախագահություններ

• 1947թ.-ից՝ «Գիտելիք» ընկերության վարչության նախագահ:
• 1947-1956թթ.՝ ՀԽՍՀ ԳԱ խմբագրահրատարակչական խորհրդի նախագահ:
• 1947-1994թթ.՝ ՀՀ ԳԱԱ նախագահ:
  • 1994-1996թթ՝ պատվավոր նախագահ:
• 1948-1955թթ.՝ Միջազգային աստղագիտական միության փոխնախագահ:
  • 1961-1964թթ.՝ նախագահ:
• 1952-1964թթ.՝ ԽՍՀՄ ԳԱ կոսմոգոնիայի հանձնաժողովի նախագահ:
• 1968-1987թթ.՝ Հայկական հանրագիտարանի գիտախմբագրական խորհրդի նախագահ:
• 1970թ.-ից ԽՍՀՄ Պետական մրցանակների կոմիտեի գիտական և տեխնիկական գծով նախագահ:
• 1974-1987թթ.՝ ԽՍՀՄ ԳԱ աստղագիտության գծով միացյալ գիտական խորհրդի նախագահ:

Անդամություններ

• 1947-1972թթ.՝ ԽՍՀՄ Լենինյան և Պետական մրցանակների կոմիտեի գիտական և տեխնիկական գծով անդամ:
• 1947թ.՝ ԱՄՆ-ի աստղագիտական ընկերության պատվավոր անդամ:
• 1948-1996թթ.՝ Միջազգային աստղագիտական միության անդամ:
• 1955-1991թթ.՝ ԽՍՀՄ ԳԱ նախագահության անդամ:
• 1953թ.՝ Բելգիայի Լիեժիի թագավորական գիտական ընկերության ԳԱ անդամ:
• 1953թ.՝ Մեծ Բրիտանիայի և Խաղաղօվկիանոսյան աստղագիտական ընկերության պատվավոր անդամ:
• 1956թ.՝ Ավստրիայի ԳԱ անդամ:
• 1957թ.՝ Գերմանիայի ԳԱ անդամ (Բեռլին):
• 1957թ.՝ ԱՄՆ-ի արվեստների և գիտությունների ակադեմիայի պատվավոր անդամ:
• 1958-1974թթ.՝ Ֆրանսիայի ԳԱ անդամ:
• 1959թ.՝ ԱՄՆ-ի ազգային ԳԱ անդամ:
• 1959թ.՝ բնախույզների «Լեոպոլդինա» ակադեմիայի օտարերկրյա անդամ (Հալլե, ԳԴՀ):
• 1959թ.՝ Կանադայի աստղագիտական ընկերության պատվավոր անդամ:
• 1967թ.՝ Իտալիայի ԳԱ անդամ:
• 1969թ.՝ Անգլիայի Լոնդոնի թագավորական ընկերության ԳԱ անդամ:
• 1969թ. Քեմբրիջի (Անգլիա) աստղագիտական ընկերության պատվավոր անդամ:
• 1970թ.՝ Հոլանդիայի ԳԱ անդամ:
• 1971թ. Դանիաիյ ԳԱ անդամ:
• 1971թ.՝ ՉՍՍՀ ԳԱ անդամ:
• 1972թ.՝ Ադրբեջանական ԽՍՀ ԳԱ պատվավոր անդամ:
• 1973թ.՝ Շվեդիայի ԳԱ անդամ:
• 1974թ.՝ Կորդոբայի (Արգենտինա) ԳԱ անդամ:
• 1974թ.՝ Բուլղարիայի ԳԱ անդամ:
• 1974թ.՝ Նյու Յորքի ԳԱ անդամ:
• 1975թ.՝ Արգենտինայի ԳԱ անդամ:
• 1976թ.՝ Հնդկաստանի ԳԱ անդամ:
• 1978թ.՝ աստղագիտության միջազգային ակադեմիայի թղթակից անդամ:
• 1978թ.՝ Վրացական ԽՍՀ ԳԱ պատվավոր անդամ:
• 1983թ.՝ Աթեքնի (Հունաստան) ԳԱ անդամ:
• 1985թ.՝ Սիրիայի գիտության պատմության ընկերության անդամ:

Մրցանակներ և մեդալներ

• 1946, 1950թթ.՝ ԽՍՀՄ Պետական մրցանակ:
• 1956թ.՝ Հանսենի մեդալ (Ֆրանսիա):
• 1959թ.՝ Բրյուսի մեդալ (ԱՄՆ):
• 1960թ.՝ Լոնդոնո թագավորական ընկերության ոսկե մեդալ:
• 1970թ.՝ Սլովակիայի ԳԱ ոսկե մեդալ:
• 1970թ.՝ Վավիլովի մեդալ:
• 1971թ.՝ Լոմոնոսովի մեդալ:
• 1971թ.՝ Հելմհոլցի մեդալ (ԳԴՀ):
• 1974թ.՝ «Լեոպոլդինա» ակադեմիայի Կոտենիուսի մեդալ (ԳԴՀ):
• 1974թ.՝ Սերմենտոյի մեդակ (Արգենտինա):
• 1984թ.՝ ՉՍՍՀ ոսկե մեդալ:
• 1988թ.՝ ՀՀ Պետական մրցանակ:
• 1995թ.՝ ՌԴ Պետական մրցանակ:

Այլ

• Հ.Ա. Համբարձումյանի որդին է, Գ.Հ. Համբարձումյանի եղբայրը, Ռաֆայել և Ռուբեն Հաբարձումյանների հայրը:
• Մեծ ավանդ ունի ՀՀ-ում ֆիզմաթ գիտությունների զարգացման, բնական և տեխնիկական գիտությունների բնագավառում հետազոտությունների մակարդակի բարձրացման, նոր և ժամանակակից գիտական ուղղությունների ստեղծման, բարձրորակ կադրերի պատրաստման գործում:
• ՀՀ ԳԱԱ-ն սահմանել է Վ. Համբարձումյանի անվան մեդալ:
• Վ. Հ. Համբարձումյանի անվամբ է կոչված թիվ 1905 փոքր մոլորակը (Ambartsumian), որ հայտնաբերել է Տ. Մ. Սմիռնովան՝ Ղրիմի աստղադիտարանում 1972 թ. մայիսի 14-ին։
• Թաղված է Բյուրականում:

Նկարներ

• 

  Ելաբուգա, 1970-ական թթ.

• 

  Գործընկերների հետ Կրեմլում, 1960-ական թթ.

• 

  Զինվորների հետ, 1980-ական թթ.

• 

  Ավստրալիայում, 1963թ.

• 

  Պիներական ջոկատի հետ

• 

  Հովսեփ Օրբելու հետ

• 

  Ակադեմիկոս Տիխոնովի հետ, 1970-ական թթ.

• 

  ԽՍՀՄ ԳԽ պատգամավորների հետ, 1960-ական թթ.

• 

  Ամենայն Հայոց Կաթողոկիս Վազգեն Ա-ի հետ

• 

  Մարտիրոս Սարյանի հետ

• 

  Մարշալ Բաղրամյանի, Արամ Խաչատրյանի և մի խումբ դերասանների հետ, 1950-ական թթ.

• 

  1988թ.

• 

  Միխայիլ Գորբոչովի հետ, 1989թ.

• 

  Կելդիշի և Մուսխելիշվիլու հետ, 1960-ական թթ.

• 

  Իր աշխատասենյակում, 1950-ական թթ.

• 

  1940-ական թթ.

• 

  Լենինգրադի աստղագետների հետ, 1930-ական թթ.

• 

  Ն.Ա. Կոզիրևի հետ, 1927թ.

• 

  Քվանտային մեխանիկայի գիտաժողով, Խարկով, 1929թ.

• 

  1929թ.

Բյուրական

• 

  Բյուրականում գտնվող 2,5 մետրանոց ասղադիտակի աշտարակը

• 

  Բյուրականում գտնվող մեկ մետրանոց աստղադիտակի աշխարակը

• 

  Աշտարակ Բյուրականում

• 

  Վ. Համբարձումյանի տունը Բյուրականում

• 

  Գործընկերների հետ, Բյուրական, 1988թ.

• 

  Բյուրական, 1966թ.

• 

  Նիկիտա Խրուշչովը Բյուրականում, 1960-ական թթ.

• 

  Բյուրականում, 1966թ.

• 

  Գիտաժողով Բյուրականում, 1967թ.

Ընտանիքը

• 

  Ընտանիքի հետ, 1960-ական թթ.

• 

  Հայրն ու մայրն՝ իրենց զավակների հետ, Ելաբուգա, 1942թ.

• 

  Ընտանիքի հետ, 1970-ական թթ.

• 

  Ծնողները՝ Համազասպն ու Հռիփսիմեն, 1907թ.

• 

  Պապը՝ Ասատուրը, 1910թ.

• 

  Հայրը՝ Համազասպը, հեղինակ՝ Մարտիրոս Սարյան, մոտ 1960թ.

• 

  Հայրն ու պապը՝ Համազասպ և Ասատուր Համբարձումյանները, 1910թ.

• 

  Հայրը՝ Համազասպ Համբարձումյանը, 1907թ.

• 

  Հայրը՝ Համազուսպ Համբարձումյանը՝ Պետերբուրգի համալսարանի ուսանող, 1906թ.

• 

  Մանուկ Վ. Համբարձումյանը, 1913թ.

• 

  Գոհար, Վիկտոր, Լևոն, 1913թ.

• 

  Երիտասարդ Վ. Համբարձումյանն ընտանիքի հետ

• 

  Վ. Համբարձումյանի որդիները՝ Ռաֆայելն ու Ռուբենը, 1950թ.

• 

  Վ. Համբարձումյանի դստրերը՝ Կարինեն և Ելենան, 1950թ.

Դիմանկարներ

• 

  1970-ական թթ.

• 

  1970-ական թթ.

• 

  1970-ական թթ.

• 

  1960-ական թթ.

• 

  1950-ական թթ.

• 

  1950-ական թթ.

• 

  1950-ական թթ.

• 

  1950-ական թթ.

• 

  1940-ական թթ.

Տեսանյութեր

• Հանճարավոր լեգենդը:
• Վիկտոր Համբարձումյանի ծննդյան օրվա առթիվ:
• Աստղերի հետ խոսողը, Հ1:
• «Վիկտոր Համբարձումյան» դպրոցական նախագիծ:
• Վիկտոր Համբարձումյանի հիշատակին:
• Հավերժության ճանապարհին:
• «Մենք», Վիկտոր Համբարձումյան:
• ՎԻկտոր Համբարձումյանը տունը փլուզման եզրին է:
• Վիկտոր Համբարձումյանի մարդը:
• Վիկտոր Համբարձումյան, Արմենիա հեռուստաընկերություն:
• Հայը, Վիկտոր Համբարձումյան:
• Սեպտեմբերի 18-ը Վիկտոր Համբարձումյանի ծննդյան օրն է:
• Վիկտոր Համբարձումյանի հետքերով:
• «Սուրճի է հրավիրում» Վիկտոր Համբարձումյանը:
• Վիկտոր Համբարձումյանին ճանաչում են:

Հրապարակումներ մամուլում

• Մամուլի նյութի նկարագրության տեքստ:

Մատենագիտություն

• Հեղինակի Ազգանուն Ա. Հ.,Գրքի վերնագիր, Երևան, ԵՊՀ հրատ., 2005:
• Հեղինակի Ազգանուն Ա. Հ.,Հոդվածի վերնագիր, Պատմաբանասիրական հանդես, Երևան, 2005, թիվ 2, էջ 41-45:

Տե՛ս նաև

• Ով ով է.հայեր (կենսագրական հանրագիտարան:Երկու հատորով),ՀՀ խմբ. հանձնաժողով՝ Հ. Մ. Այվազյան (գլխ. խմբագիր) և ուրիշներ,Երևան,Հայկական հանրագիտարան հրատ., Հ.1, Աբալյան-Ղուշչյան, 2005:
• Հեղինակի Ազգանուն Ա. Հ.,Գրքի վերնագիր, Երևան, ԵՊՀ հրատ., 2005:
• Հեղինակի Ազգանուն Ա. Հ.,Հոդվածի վերնագիր, Պատմաբանասիրական հանդես, Երևան, 2005, թիվ 2, էջ 41-45: