6701
edits
Changes
Նոր էջ «{{Person | name-am = Գրիգոր Գ Պահլավունի | name-am-aliases = | name-ru = Григор Г Палавуни | name-ru-aliases = | name-lat ...»:
{{Person
| name-am = Գրիգոր Գ Պահլավունի
| name-am-aliases =
| name-ru = Григор Г Палавуни
| name-ru-aliases =
| name-lat =
| name-en = Grigir III Pahlavuni
| name-fr =
| image = Grigor III Pahlavuni.jpg
| birth-date = 1093
| birth-place = Ծովք, Տլուք
| death-date = 1166
| death-place = Հռոմկլա, Կիլիկիա
| description = Ամենայն հայոց կաթողիկոս:
}}
=Կենսագրություն=
Ծնվել է 1093թ. Տլուք գավառի Ծովք դղյակում:
Մահացել է 1166թ. Կիլիկիայի Հռոմկլա քաղաքում:
==Կրթություն==
*Ուսանել է Կիլիկիայի Սև լեռան Քեսունի Կարմիր վանքում (1105-1116թթ.՝ կաթողիկոսանիստ):
==Աշխատանքային գործունեություն==
*Պատանեկան տարիքում, Գրիգոր Բ վկայասերի կտակով, Բարսեղ Ա Անեցին նրա ձեռնադրել է եպիսկոպոս:
*1113թ.-ից՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս:
==Այլ==
*Հաջորդել է Բարսեղ Ա Անեցուն:
*Օծվելով կաթողիկոս՝ շարունակել է Պահլավունի հայրապետների եկեղեցական քաղաքականությունը:
*Պատճառաբանելով Գրիգոր Պահլավունու երիտասարդ կարծիքը՝ Պահլավունիների հակառակորդներն Աղթամարում հակաթոռ կաթողիկոս են ձեռնադրել [http://am.hayazg.info/%D4%B4%D5%A1%D5%BE%D5%AB%D5%A9_%D4%B1 Դավիթ Ա-ին]՝ սկզբնավորելով Աղթամարի հակաթոռ կաթողիկոսությունը (1113-1895):
*Գրիգոր Պահլավունու կաթողիկոսական աթոռը Քեսունի Կարմիր վանքից 1116թ. տեղափոխվել է Ծովք, իսկ 1149թ.՝ Հռոմկլա:
*1114 թ. Շուղրի Կարմիր վանքում գումարվում է մեծ ժողով` 2500 ներկաներով` եպիսկոպոսներ, վանականներ, իշխաններ, ինչպես հայության նոր երկրներից, այնպես էլ Մեծ Հայքից: Ժողովը քննելով Դավիթ Աղթամարցու ընթացքը` դատապարտում է նրան, մերժում նրա կաթողիկոսությունն ու օրինավոր կաթողիկոս համարում Գրիգոր Գ Պահլավունուն: Սյունյաց և Մարդպետական եպիսկոպոսները հեռանում են Դավիթ Աղթամարցուց: Աղթամարում ստեղծված այս հակաթոռ կաթողիկոսությունը գոյատևեց մինչև ԺԹ դարի վերջը: Այնուամենայնիվ, առկա էր արդեն բուն Հայաստանի և Հայաստանից դուրս հաստատված հայկական իշխանությունների եկեղեցական շրջանակների հակամարտությունը: Նույն ժողովում հաստատվում է մի օրենք, ըստ որի` թև կաթողիկոսական Աթոռը մնալու է Կիլիկիայում, սակայն ամեն մի նոր կաթողիկոսի ընտրություն պետք է վավերացվի Մեծ Հայքի չորս նշանավոր Աթոռների կողմից: Դրանք են Անիի, ապա Բջնիի Աթոռը (իբրև հաջորդ Արարատյան եպիսկոպոսության), Հաղպատի Աթոռը (որ հաստատվել էր 1081 թվականին Բարսեղ Անեցու և Աղվանից Ստեփանոս Կաթողիկոսի կողմից և հանդիսանում էր Հյուսիսային Հայաստանի նշանավոր եկեղեցական կենտրոնը), Արտազի Աթոռը (Թադեոս առաքյալի գերեզմանի պահապանը և նշանավոր Մարդպետական տան եպիսկոպոսության ժառանգորդը) և Տաթևի Աթոռը (Սյունյաց մետրոպոլիտության կենտրոնը):
*Խաչակիրների արշավանքների հետևանքով Մերձավոր Արևելքում ստեղծվել էին մի շարք լատին իշխանություններ, Երուսաղեմում, Անտիոքում, Տրիպոլիում, Սուրում (Տյուրոս), Եդեսիայում, Տարսոնում և այլուր հիմնվել էին եկեղեցական նվիրապետական աթոռներ: Միշտ չէ, որ հարթ էին ընթանում Հռոմի պապի և այս նվիրապետական աթոռների հարաբերությունները: Անտիոքի լատին արքեպիսկոպոս Հռատուլփոսը (Ռուդոլֆ) փորձում է անկախություն ձեռք բերել Հռոմի Աթոռից` պատճառաբանելով, թե Անտիոքն է Պետրոս առաքյալի իսկական Աթոռը: Նույնպիսի ձգտում ուներ նաև Երուսաղեմի Փուլքեր եպիսկոպոսը: Այս խնդիրը լուծելու համար Հռոմի Աթոռը Մերձավոր Արևելք է ուղարկում Ալպերիք (Աղբրիկ) Օստրիացի եպիսկոպոսին: Վերջինս գումարում է Անտիոքի 1141 թվականին և Երուսաղեմի 1142 թվականի ժողովները` քննելու համար վերոհիշյալ երկու եպիսկոպոսների գործերը: Ժողովներին հրավիրվում է նաև Հայոց Գրիգոր Գ Կաթողիկոսը և նրա եղբայր Ներսես Շնորհալին: Երուսաղեմի ժողովում քննվում են նաև Հայ և Լատին Եկեղեցիների դավանաբանական և ծիսական տարբերությունները։ Հռոմ վերադառնալով` Ալպերիքը Իննովկենտիոս Բ պապի (1130-1143) առջև մեծապես գովում է Հայոց կաթողիկոսի և նրա եղբայր Ներսես Շնորհալու ողջախոհությունը: Իննովկենտիոս Բ պապը մի նամակ է գրում Հայոց Կաթողիկոսին, որտեղ հաստատելով Հայ Եկեղեցու ուղղափառությունը` երկու Եկեղեցիների կատարյալ միության համար առաջարկում է հետևյալ երեք կետերի ընդունումը Հայոց Եկեղեցու կողմից.
**Հռոմի Եկեղեցու գերագահ դերի ընդունումը:
**Հաղորդության Սբ. Բաժակին ջուր խառնելը:
**Քրիստոսի Ծնունդը դեկտեմբերի 25-ին տոնելը:
*Իննովկենտիոս պապը Հայոց Կաթողիկոսին է ուղարկում նաև հայրապետական քող և գավազան: Այդ ժամանակներից Հայոց Եկեղեցում մուտք է գործում լատինական գավազանը` կորագլուխ ծայրով, որը աստիճանաբար գործածական է դառնում եպիսկոպոսների համար, իսկ օձագլուխ գավազանը, որ գործածում էին մինչ այդ և որ արևելյան` հունա-կապադովկիական ծագում ուներ, սահմանափակվում է վարդապետների համար: Թե ինչ զարգացում են ունեցել այս դեպքերը, մեզ հայտնի չէ: Հիշվում է միայն, որ մի քանի տարի անց` 1145 թ., Գրիգոր Գ Պահլավունին մի պատգամավորություն է ուղարկում Եվգենիոս Գ պապի (1145-1153 թթ.) մոտ` քաղաքական օգնություն խնդրելու։ Սակայն օգնության փոխարեն պապը կրկին առաջարկում է Հայ Եկեղեցուն ընդունել վերոնշյալ երեք կետերը:
*XII դարի 20-30-ական թթ. Գարեգին Գ Պահլավունին բանակցություններ է սկսել Բյուզանդիայի կայսր Հովհաննես II Կոմնենոսի հետ՝ փորձելով նրան հետ պահել Կիլիկիայի հայկական իշխանության և Հայ եկեղեցու դեմ ծրագրված գործողություններից:
*Նամակագրական կապեր է ունեցել Ոնորիոս II, Իննեկենտիոս II և Եվգենիոս III պապերի հետ:
*1139-1941թթ. մասնակցել է Հռոմի պապի Արևելք ուղարկած լեգատ (լիազոր ներկայացուցիչ) Ալբերիկ Օստրացու հրավիրած Անտիոքի և Երուսաղեմի եկեղեցական ժողովներին:
*Այս ջանքերի շնորհիվ Հռոմի եկեղեցին Գրիգոր Գ Պահլավունուն իր պաշտոնական գրություններում դիտել է որպես Արևելքում գործիղ քույր եկեղեցու առաջնորդ, առաջինը՝ հավասարազոր աթոռների շարքում:
*Գրիգոր Գ Պահլավունուն հաջողվել է ամրապնդել կաթողիկոսական իշխանությունը բուն Հայաստանում և նրա սահմաններից դուրս՝ Եգիպտոսում, Բալկաններում, Փոքր Ասիրայում և Ասորիքում:
*1149թ. կրտսեր եղբոր՝ Ներսես Շնորհալու հետ ավելի շատ զբաղվել է Հայ եկեղեցու ներքին գործերով, պայքարել աղանդավորական և պառակտող միտումների դեմ:
*Գահակալության վերջին տարիներին եկեղեցիների միության նպատակով Բյուզանդիայի Մանուել I կայսեր հետ սկսել բանակցություններ, որոնք շարունակվել են իրենից հետո:
*Գրիգոր Գ Պահլավունին գրել է շարականներ, տաղեր և այլն:
*Հետևելով [http://am.hayazg.info/%D4%B3%D6%80%D5%AB%D5%A3%D5%B8%D6%80_%D4%B2_%D5%8E%D5%AF%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%A5%D6%80 Գրիգոր Բ Վկայասերին]՝ թարգմանել և ուրիշներին է հանձնարարել վկայաբանությունների թարգմանությունը և կարգադրել, որ սրբերի նախատոնակներին եկեղեցիներում կարդացվեն նրանց վարքերը:
*Գրիգոր Գ Պահլավունու հանձնարարությամբ է Սամվել Անեցին գրել իր «Հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց» ժամանակագրությունը, Ներսես Շնորհալին՝ իր մի շարք երկերը:
*Իր կաթողիկոսության վերջին տարիներին` Գրիգոր Գ Պահլավունի Հայրապետը տկար վիճակում էր, և կաթողիկոսական բոլոր գործերը վարում էր Ներսես Շնորհալին: 1166թ. սկզբներին Գրիգոր Կաթողիկոսի վիճակն ավելի վատացավ և նա զգալով իր մոտալուտ վախճանը` Հռոմկլայում ժողով է գումարում, որն աթոռակից կաթողիկոս է ընտրում Ներսես Շնորհալուն։ Ներսեսի կաթողիկոսական օծումը տեղի է ունենում 1166թ. ապրիլի 17-ին` Ծաղկազարդի օրը: Աթոռակից կաթողիկոսի ձեռնադրությունից երեք ամիս անց Գրիգոր Գ Պահլավունին կնքում է իր մահկանացուն:
*Կաթողիկոսական գահին նրան հաջորդել է Ներսես Դ Կլայեցին (Ներսես Շնորհալի):
=Տե՛ս նաև=
*Ով ով է.հայեր (կենսագրական հանրագիտարան:Երկու հատորով),ՀՀ խմբ. հանձնաժողով՝ Հ. Մ. Այվազյան (գլխ. խմբագիր) և ուրիշներ,Երևան,Հայկական հանրագիտարան հրատ., Հ.1, Աբալյան-Ղուշչյան, 2005:
*Բոզոյան Ա., Հռոմի պապ Իննոկենտիոս Բ-ի թուղթը՝ ուղղված Հայոց կաթողիկոս Գրիգոր Գ Պահլավունուն, «Էջմիածին», 1999, N 3:
*Արիստակես Լաստիվերցի, Պատմութիւն, Երևան, 1971:
*Մատթեոս Ուռհայեցի, Ժամանակագրություն, Երևան, 1991:
*Մաղաքիա արք. Օրմանեան, Ազգապատում, հ. Ա, Կ. Պոլիս, 1912:
*Ն. Թահմիզյան, Երաժշտությունը հայկական Կիլիկիայում, Երևան, 1989:
*Քրիստոնյա Հայաստան հանրագիտարան, Երևան, 2002:
*Արմինէ Քէօշկէրեան, Գանձարանային մշակոյթ, սկզբնաւորում և զարգացում (Ժ-ԺԳ դարեր), երևան, 2008:
*Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսներ, հանրագիտարան, Ս. Էջմիածին, 2008:
*[http://nakhshkaryan.blogspot.com/2013/07/1113-1166.html#.VCwQqvmSzTo Գրիգոր Գ Պահլավունի, Արա Նախշքարյան:]
[[Category:Կաթողիկոսներ]] [[Category:Եկեղեցական գործիչներ]]
| name-am = Գրիգոր Գ Պահլավունի
| name-am-aliases =
| name-ru = Григор Г Палавуни
| name-ru-aliases =
| name-lat =
| name-en = Grigir III Pahlavuni
| name-fr =
| image = Grigor III Pahlavuni.jpg
| birth-date = 1093
| birth-place = Ծովք, Տլուք
| death-date = 1166
| death-place = Հռոմկլա, Կիլիկիա
| description = Ամենայն հայոց կաթողիկոս:
}}
=Կենսագրություն=
Ծնվել է 1093թ. Տլուք գավառի Ծովք դղյակում:
Մահացել է 1166թ. Կիլիկիայի Հռոմկլա քաղաքում:
==Կրթություն==
*Ուսանել է Կիլիկիայի Սև լեռան Քեսունի Կարմիր վանքում (1105-1116թթ.՝ կաթողիկոսանիստ):
==Աշխատանքային գործունեություն==
*Պատանեկան տարիքում, Գրիգոր Բ վկայասերի կտակով, Բարսեղ Ա Անեցին նրա ձեռնադրել է եպիսկոպոս:
*1113թ.-ից՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս:
==Այլ==
*Հաջորդել է Բարսեղ Ա Անեցուն:
*Օծվելով կաթողիկոս՝ շարունակել է Պահլավունի հայրապետների եկեղեցական քաղաքականությունը:
*Պատճառաբանելով Գրիգոր Պահլավունու երիտասարդ կարծիքը՝ Պահլավունիների հակառակորդներն Աղթամարում հակաթոռ կաթողիկոս են ձեռնադրել [http://am.hayazg.info/%D4%B4%D5%A1%D5%BE%D5%AB%D5%A9_%D4%B1 Դավիթ Ա-ին]՝ սկզբնավորելով Աղթամարի հակաթոռ կաթողիկոսությունը (1113-1895):
*Գրիգոր Պահլավունու կաթողիկոսական աթոռը Քեսունի Կարմիր վանքից 1116թ. տեղափոխվել է Ծովք, իսկ 1149թ.՝ Հռոմկլա:
*1114 թ. Շուղրի Կարմիր վանքում գումարվում է մեծ ժողով` 2500 ներկաներով` եպիսկոպոսներ, վանականներ, իշխաններ, ինչպես հայության նոր երկրներից, այնպես էլ Մեծ Հայքից: Ժողովը քննելով Դավիթ Աղթամարցու ընթացքը` դատապարտում է նրան, մերժում նրա կաթողիկոսությունն ու օրինավոր կաթողիկոս համարում Գրիգոր Գ Պահլավունուն: Սյունյաց և Մարդպետական եպիսկոպոսները հեռանում են Դավիթ Աղթամարցուց: Աղթամարում ստեղծված այս հակաթոռ կաթողիկոսությունը գոյատևեց մինչև ԺԹ դարի վերջը: Այնուամենայնիվ, առկա էր արդեն բուն Հայաստանի և Հայաստանից դուրս հաստատված հայկական իշխանությունների եկեղեցական շրջանակների հակամարտությունը: Նույն ժողովում հաստատվում է մի օրենք, ըստ որի` թև կաթողիկոսական Աթոռը մնալու է Կիլիկիայում, սակայն ամեն մի նոր կաթողիկոսի ընտրություն պետք է վավերացվի Մեծ Հայքի չորս նշանավոր Աթոռների կողմից: Դրանք են Անիի, ապա Բջնիի Աթոռը (իբրև հաջորդ Արարատյան եպիսկոպոսության), Հաղպատի Աթոռը (որ հաստատվել էր 1081 թվականին Բարսեղ Անեցու և Աղվանից Ստեփանոս Կաթողիկոսի կողմից և հանդիսանում էր Հյուսիսային Հայաստանի նշանավոր եկեղեցական կենտրոնը), Արտազի Աթոռը (Թադեոս առաքյալի գերեզմանի պահապանը և նշանավոր Մարդպետական տան եպիսկոպոսության ժառանգորդը) և Տաթևի Աթոռը (Սյունյաց մետրոպոլիտության կենտրոնը):
*Խաչակիրների արշավանքների հետևանքով Մերձավոր Արևելքում ստեղծվել էին մի շարք լատին իշխանություններ, Երուսաղեմում, Անտիոքում, Տրիպոլիում, Սուրում (Տյուրոս), Եդեսիայում, Տարսոնում և այլուր հիմնվել էին եկեղեցական նվիրապետական աթոռներ: Միշտ չէ, որ հարթ էին ընթանում Հռոմի պապի և այս նվիրապետական աթոռների հարաբերությունները: Անտիոքի լատին արքեպիսկոպոս Հռատուլփոսը (Ռուդոլֆ) փորձում է անկախություն ձեռք բերել Հռոմի Աթոռից` պատճառաբանելով, թե Անտիոքն է Պետրոս առաքյալի իսկական Աթոռը: Նույնպիսի ձգտում ուներ նաև Երուսաղեմի Փուլքեր եպիսկոպոսը: Այս խնդիրը լուծելու համար Հռոմի Աթոռը Մերձավոր Արևելք է ուղարկում Ալպերիք (Աղբրիկ) Օստրիացի եպիսկոպոսին: Վերջինս գումարում է Անտիոքի 1141 թվականին և Երուսաղեմի 1142 թվականի ժողովները` քննելու համար վերոհիշյալ երկու եպիսկոպոսների գործերը: Ժողովներին հրավիրվում է նաև Հայոց Գրիգոր Գ Կաթողիկոսը և նրա եղբայր Ներսես Շնորհալին: Երուսաղեմի ժողովում քննվում են նաև Հայ և Լատին Եկեղեցիների դավանաբանական և ծիսական տարբերությունները։ Հռոմ վերադառնալով` Ալպերիքը Իննովկենտիոս Բ պապի (1130-1143) առջև մեծապես գովում է Հայոց կաթողիկոսի և նրա եղբայր Ներսես Շնորհալու ողջախոհությունը: Իննովկենտիոս Բ պապը մի նամակ է գրում Հայոց Կաթողիկոսին, որտեղ հաստատելով Հայ Եկեղեցու ուղղափառությունը` երկու Եկեղեցիների կատարյալ միության համար առաջարկում է հետևյալ երեք կետերի ընդունումը Հայոց Եկեղեցու կողմից.
**Հռոմի Եկեղեցու գերագահ դերի ընդունումը:
**Հաղորդության Սբ. Բաժակին ջուր խառնելը:
**Քրիստոսի Ծնունդը դեկտեմբերի 25-ին տոնելը:
*Իննովկենտիոս պապը Հայոց Կաթողիկոսին է ուղարկում նաև հայրապետական քող և գավազան: Այդ ժամանակներից Հայոց Եկեղեցում մուտք է գործում լատինական գավազանը` կորագլուխ ծայրով, որը աստիճանաբար գործածական է դառնում եպիսկոպոսների համար, իսկ օձագլուխ գավազանը, որ գործածում էին մինչ այդ և որ արևելյան` հունա-կապադովկիական ծագում ուներ, սահմանափակվում է վարդապետների համար: Թե ինչ զարգացում են ունեցել այս դեպքերը, մեզ հայտնի չէ: Հիշվում է միայն, որ մի քանի տարի անց` 1145 թ., Գրիգոր Գ Պահլավունին մի պատգամավորություն է ուղարկում Եվգենիոս Գ պապի (1145-1153 թթ.) մոտ` քաղաքական օգնություն խնդրելու։ Սակայն օգնության փոխարեն պապը կրկին առաջարկում է Հայ Եկեղեցուն ընդունել վերոնշյալ երեք կետերը:
*XII դարի 20-30-ական թթ. Գարեգին Գ Պահլավունին բանակցություններ է սկսել Բյուզանդիայի կայսր Հովհաննես II Կոմնենոսի հետ՝ փորձելով նրան հետ պահել Կիլիկիայի հայկական իշխանության և Հայ եկեղեցու դեմ ծրագրված գործողություններից:
*Նամակագրական կապեր է ունեցել Ոնորիոս II, Իննեկենտիոս II և Եվգենիոս III պապերի հետ:
*1139-1941թթ. մասնակցել է Հռոմի պապի Արևելք ուղարկած լեգատ (լիազոր ներկայացուցիչ) Ալբերիկ Օստրացու հրավիրած Անտիոքի և Երուսաղեմի եկեղեցական ժողովներին:
*Այս ջանքերի շնորհիվ Հռոմի եկեղեցին Գրիգոր Գ Պահլավունուն իր պաշտոնական գրություններում դիտել է որպես Արևելքում գործիղ քույր եկեղեցու առաջնորդ, առաջինը՝ հավասարազոր աթոռների շարքում:
*Գրիգոր Գ Պահլավունուն հաջողվել է ամրապնդել կաթողիկոսական իշխանությունը բուն Հայաստանում և նրա սահմաններից դուրս՝ Եգիպտոսում, Բալկաններում, Փոքր Ասիրայում և Ասորիքում:
*1149թ. կրտսեր եղբոր՝ Ներսես Շնորհալու հետ ավելի շատ զբաղվել է Հայ եկեղեցու ներքին գործերով, պայքարել աղանդավորական և պառակտող միտումների դեմ:
*Գահակալության վերջին տարիներին եկեղեցիների միության նպատակով Բյուզանդիայի Մանուել I կայսեր հետ սկսել բանակցություններ, որոնք շարունակվել են իրենից հետո:
*Գրիգոր Գ Պահլավունին գրել է շարականներ, տաղեր և այլն:
*Հետևելով [http://am.hayazg.info/%D4%B3%D6%80%D5%AB%D5%A3%D5%B8%D6%80_%D4%B2_%D5%8E%D5%AF%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%A5%D6%80 Գրիգոր Բ Վկայասերին]՝ թարգմանել և ուրիշներին է հանձնարարել վկայաբանությունների թարգմանությունը և կարգադրել, որ սրբերի նախատոնակներին եկեղեցիներում կարդացվեն նրանց վարքերը:
*Գրիգոր Գ Պահլավունու հանձնարարությամբ է Սամվել Անեցին գրել իր «Հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց» ժամանակագրությունը, Ներսես Շնորհալին՝ իր մի շարք երկերը:
*Իր կաթողիկոսության վերջին տարիներին` Գրիգոր Գ Պահլավունի Հայրապետը տկար վիճակում էր, և կաթողիկոսական բոլոր գործերը վարում էր Ներսես Շնորհալին: 1166թ. սկզբներին Գրիգոր Կաթողիկոսի վիճակն ավելի վատացավ և նա զգալով իր մոտալուտ վախճանը` Հռոմկլայում ժողով է գումարում, որն աթոռակից կաթողիկոս է ընտրում Ներսես Շնորհալուն։ Ներսեսի կաթողիկոսական օծումը տեղի է ունենում 1166թ. ապրիլի 17-ին` Ծաղկազարդի օրը: Աթոռակից կաթողիկոսի ձեռնադրությունից երեք ամիս անց Գրիգոր Գ Պահլավունին կնքում է իր մահկանացուն:
*Կաթողիկոսական գահին նրան հաջորդել է Ներսես Դ Կլայեցին (Ներսես Շնորհալի):
=Տե՛ս նաև=
*Ով ով է.հայեր (կենսագրական հանրագիտարան:Երկու հատորով),ՀՀ խմբ. հանձնաժողով՝ Հ. Մ. Այվազյան (գլխ. խմբագիր) և ուրիշներ,Երևան,Հայկական հանրագիտարան հրատ., Հ.1, Աբալյան-Ղուշչյան, 2005:
*Բոզոյան Ա., Հռոմի պապ Իննոկենտիոս Բ-ի թուղթը՝ ուղղված Հայոց կաթողիկոս Գրիգոր Գ Պահլավունուն, «Էջմիածին», 1999, N 3:
*Արիստակես Լաստիվերցի, Պատմութիւն, Երևան, 1971:
*Մատթեոս Ուռհայեցի, Ժամանակագրություն, Երևան, 1991:
*Մաղաքիա արք. Օրմանեան, Ազգապատում, հ. Ա, Կ. Պոլիս, 1912:
*Ն. Թահմիզյան, Երաժշտությունը հայկական Կիլիկիայում, Երևան, 1989:
*Քրիստոնյա Հայաստան հանրագիտարան, Երևան, 2002:
*Արմինէ Քէօշկէրեան, Գանձարանային մշակոյթ, սկզբնաւորում և զարգացում (Ժ-ԺԳ դարեր), երևան, 2008:
*Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսներ, հանրագիտարան, Ս. Էջմիածին, 2008:
*[http://nakhshkaryan.blogspot.com/2013/07/1113-1166.html#.VCwQqvmSzTo Գրիգոր Գ Պահլավունի, Արա Նախշքարյան:]
[[Category:Կաթողիկոսներ]] [[Category:Եկեղեցական գործիչներ]]