Ագաթանգեղոս

Ագաթանգեղոս
Агатангелос
Անգլերեն:	Agatangeghos
Հայերեն:	Ագաթանգեղոս
Համառոտ տվյալներ: Պատմիչ:

Կենսագրություն

Հայ պատմագրության և եկեղեցական մատենագրության հնագույն երկի՝ «Պատմություն Հայոց»-ի հեղինակ:

«Պատմություն Հայոց» աշխատության միայն առաջաբանից ենք իմանում,որոշ տեղեկություններ պատմիչի մասին: Նախ հեղինակը ներկայանում է որպես լատիներենի և հունարենի գիտակ հռոմեացի, որն Հայաստան է եկել արքունի քարտուղարի պաշտոնով և Տրդատ Գ-ի հրամանով գրել իր Պատմությունը: Ուսումնասիրողների նկատած հակասություններից է Ագաթանգեղոսի՝ իբրև հայ հանդես գալը:

«Պատմություն Հայոց» աշխատությունը

Տարակարծություններ կան Ագաթանգեղոսի և նրա աշխատության ստեղծման շուրջ: Իշխող տեսակետի համաձայն՝ Ագաթանգեղոսը հայ պատմագիր է և իր պատմությունը գրել է V դ. առաջին կեսի ոսկեղենիկ հայերենով:

Ագաթանգեղոսի աշխատությունը ժամանակային առումով ընդգրկում է III դ. և IV դ. սկզբի դեպքերը՝ 226 թվականին Սասանյանների իշխանության գլուխ անցնելուց մինչև Հայոց Տրդատ Գ Սեծ թագավորի գահակալության վերջին տարիները: Պատմությունը բաղկացած է առաջաբանից և երեք մասից:

Առաջաբանում շարադրված է երկի շարադրման շարժառիթներն ու նպատակները:

• Առաջին մասում,որը վերնագրված է «Սուրբ Գրիգորի վարքը և պատմությունը» , պատմում է պարթև Արշակունիների տապալման և Իրանում գահակալած Սասանյանների, հայ Արշակունիների հանդեպ նրանց թշնամանքի, պարսիկների դեմ Խոսրով Ա Սեծի հերոսական կռիվների, 259թ.-ի նրա դավադրական սպանությունից հետո Հայաստանի նվաճման, այնուհետև մինչև III դ. վերջը Տրդատ Սեծի ու Գրիգոր Լուսավորչի գործունեության, վերջինիս չարչարանքների,Հռիփսիմյանց ու Գա- յանյանց կույսերի վկայաբանության մասին:
• Երկրորդում ՝ «Վարդապետություն Սուրբ Գրիգորի», ամենաընդարձակն է և ի տարբերություն մյուսների, մեզ է հասել միայն հայերեն բնագրով: Այն ընդգրկում է Հին և Նոր կտակարանների ողջ բովանդակությունը, որը ներկայացված է հիմնական դրվագներով, աստվածաբանական հարցերում՝ ներհյուսված հեղինակի գաղափարներով ու դատողություններով: Համեմատաբար հանգամանորեն է արծարծված Սուրբ Երրորդության և Արարչագործության, Մարդեղության, առաքելական քարոզչության,մեռյալների հարության թեմաները:
• Գրքի երրորդ՝ «Հայաստան աշխարհիս փրկության դարձը» մասում Ագաթանգեղոսը հանգամանորեն պատմում է հին հայկական,հեթանոսական տաճարների ու աստվածների անդրիների կործանման, քրմերի կալվածքների ու հարստությունների բռնագրավման, հայ վերնախավի ու ժողովրդի մկրտության, եկեղեցիների ու վկայարանների հիմնադրման, քրիստոնեության հաստատման, հոգևորականների կարգման և այլ իրադարձությունների մասին:

Պատմիչն իր Պատմությունը երկասիրել է քրիստոնեական դավանանքի ու եկեղեցու ջատագովության դիրքերից՝ ձգտելով հիմնավորել Հայ եկեղեցու ազգային ինքնուրույնությունը, առաքելական ծագումը և գերապատիվ արժանիքը:

Աշխատությունն իր տեսակում միակն է, որ տալիս է Հայաստանի դարձը:

Ագաթանգեղոսը արժեքավոր տեղեկություններ է հաղորդում Հայաստանի պատմության, աշխարհագրության, արքունիքի, պետական գործակալությունների, զինված ուժերի, նախարարական կարգի, հայոց հեթանոս կրոնի, երկրի ներքին կյանքին վերաբերող այլ հարցերի մասին:

«Պատմություն Հայոցը» միջնադարում թարգմանվել է հունարեն, արաբերեն, վրացերեն, հաբեշերեն, լատիներեն և ունեցել շուրջ երկու տասնյակ խմբագրություններ՝ միջնադարի 9 լեզուներով:

Ամենակարևորը հունական թարգմանությունն է (VI դ.), որն ամբողջությամբ հայտնի է միայն մեկ ձեռագրում և գտնվում է Ֆլորենցիայի Լավրենտյան մատենադարանում (Laurentianus VII,25):

Աշխատությունը ներկայումս թարգմանվել և հրատարակվել է իտալերեն, ֆրանսերեն, գերմաներեն և անգլերեն:

«Պատմություն Հայոց»-ի գիտական արժեք ունեցող առաջին հրատարակությունը լույս է տեսել Վենետիկում 1835-ին, իսկ քննական հրատարակությունը Թիֆլիսում՝ 1909-ին (աշխատասիր. Գ. Տեր-Մկրտչյանի և Ա. Կանայանի), աշխարհաբար լիակատար թարգմանությամբ (Ա. Տեր-Ղևոնդյան) տպագրվել է 1983-ին Երևանում:

Մատենագիտություն

• Ագաթանգեղոսի «Պատմության» Վիեննայի կրկնագիր ձեռագիրը:

Տե՛ս նաև

• Ով ով է.հայեր (կենսագրական հանրագիտարան:Երկու հատորով),ՀՀ խմբ. հանձնաժողով՝ Հ. Մ. Այվազյան (գլխ. խմբագիր) և ուրիշներ,Երևան,Հայկական հանրագիտարան հրատ., Հ.1, Աբալյան-Ղուշչյան,2005:
• «Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան, գլխ.խմբ.Հովհ. Այվազյան,Հայկական հանրագիտարան հրատ., Երևան, 2002, էջ 11-13:
• Պատմութիւն Հայոց, աշխատասիր. Գ. ՏերՄկրտչյանի և Ս. Կանայանի, Տփղիս, 1909:
• Հայոց պատմություն, Ե., 1983:
• Սարգիսյան Բ., Ագաթանգեղոս եւ իւր բազմադարեան գաղտնիքն, Վնտ., 1890:
• Տաշյան Հ.,Ագաթանգեղոս առ Գէորգայ Ասորի եպիսկոպոսին եւ ուսումնասիրութիւն Ագաթանգեղայ գրոց, Վնն.,1891:
• Զարբհանալյան Գ., Հայկական հին դպրութեան պատմութիւն, Վնտ.,1897:
• Մառ Ն., Մկրտութիւն հայոց, վրաց, ափխազաց և ալանաց ի սրբոյն Գրիգորէ, Վաղարշապատ, 1911:
• Անասյան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ. 1, Ե., 1959, էջ 161–213:
• Մելիք - Օհանջանյան Կ., Ագաթանգեղոսի Պատմությունն ու նրա ժողովրդական բանավոր սկզբնաղբյուրները, <<Մառը և հայագիտության հարցերը>>,[ժող.], Ե., 1968:
• Տեր - Ղեվոնդյան Ա., Ագաթանգեղոսի արաբական նոր խմբագրությունը (արաբ.,բնագիր և ուսումնասիրություն), Ե., 1968:
• Մուրադյան Պ., Ագաթանգեղոսի հին վրացերեն խմբագրությունները, Ե., 1982 :
• Տեր - Պետրոսյան Լ.,Դասեր հայ եկեղեցական մատենագրությունից (Եդար), Սոչի, 1993:
• Gutshmid A., Agathangelos, Lpz., 1877 :
• Thomson R.W., The Teaching of Saint Gregory. An Early Armenian Catechism. Translation and Commentary, Camb., Massachusetts, 1970.
• ԵՊՀ Հայագիտական հետազոտությունների ինստիտուտ. Ագաթանգողոս: